Ажырасу көжесін ішіп көрдіңіз бе?
Қазақ халқының ұмыт қалып жатқан салт-дәстүрлері өте көп. Мәселен «ажырасу көжесі» атты дәстүрлі астан хабарыңыз бар ма? Ежелден сақталып келе жатқан қазақ дәстүрлерінің түпкі мағынасына үңілсеңіз, әрбірінде бір мысты ойдың жатқаны хақ. Дәстүрге берік отбасылардың көп болғаны көз қуантады, дегенмен қазақылықтың қалып бара жатқанын мойындау керек. Көшіп-қону қанына сіңген байырғы халқымыздың сіз бен бізге беймәлім дәстүрлерді ұстанғаны тарих беттерінде қашаулы. Ажырасу сөзі қоғам арасында ерсі қолданыста екені рас, әдетте көп адам ажырасу көжесі десең түсіне қоймауы мүмкін. Ал «ажырасу көжесінің» дәстүрлі тағам қатарында болуының өзіндік сырлары да жетерлік. Қазақ халқына көшіп-қону, отырықшылық деген дүниелер жат емес, ежелден келе жатқан дәстүр. Дегенмен еш ескертусіз, хабар ошарсыз кету деген жауапсыздықтан аулақ болған ұлтпыз десек артық болмас. Яғни қалың жұрт көшер алдында елге ақ дастархан жайып, ажырасу көжесін ұсынған. Бұл салтты қазақта «ажырасу аяқ» деп те атаған екен. Міне, адамдар осылайша көршілерімен, туған-туыстарымен қимастықпен қоштасқандарын жеткізіп отырған. Себебі сол замандарда үнсіз көшіп кету тәрбиесіздіктің айқын бейнесі саналған. Сонымен қатар ауылдастарына яки туған-туыстарына біздің көзіміз деген ниетпен кәде сыйлықтар қалдырып отырған.
Ұмытылған ұлттық тағам жорық асы «Бастырма» жайлы не білесіз?
Қазақ халқы жалғыз сүт өнімінің өзінен отыз төрт түрлі тағам жасауға қауқарлы. Алайда ұмыт болған тағамдар жайлы не айта аламыз? Ғалымдардың айтуынша, «Бір ұлт мыңдаған жылдар бойы дәстүрлі астан бас тартса, демек ол халық әсте-әсте жер бетінен жойылады»! Баяғы заман жорық дәуірі болғаны қалың жұртқа белгілі. Ата-бабаларымыз жорыққа аттанар алдында қамданып, төрт құбыласын теңестіріп жол жүрген. Жорық тым қауырт болғанда «жорық астарын» өздерімен бірге ала шыққан, яғни ешқандай отын я да пешті қажет етпейтін керек десеңіз қазақтың киелі жануары жылқының үстінде пісетін тағамнан хабарыңыз бар ма? Ежелде халқымыз жылқының үстінде дайындалатын тағамды «бастырма» деп атаған. Ең әуелі сойылған малдың етінен сүйегін ажыратып, сонан соң қапшыққа жайғастырған жылқының үстіне көрпе секілді жайылған еттің үстінен ер-тоқымды жабады. Осылайша шамамен жүз шақырымдай атпен шапқанда әлгі аттың ыстығы мен қапшықтағы ет пісіп үлгеретін көрінеді. Бұл дәстүр негізінен түркі халықтарына да ортақ болып шықты. Мәселен дәл осы әдісті түрік аспаздары әлі күнге дейін пайдаланады. Етті ауыр тақтайдың астына бастырып, әбден қақтап сөлін шығара отырып дайындайды екен. Ұзақ уақыт бойы арнаулы жерде сақталған еттің дәмін кез-келген қазақ сілкейі шұбырып дәріптейтіні хақ. Жаугершілік заман аяқталғанымен ежелгі дәстүрлі асты түрік халықтары әлі де ұмытпаған.
Үме дәстүрін бүгінде жастар Асар деп атап жүр!
Қазақ халқының дәстүрге берік ел екеніне ешкімнің таласы жоқ шығар. Бүгінде ауыл-аймақтардағы азаматтар арасында Асарға шақыру салты әлі де күшін жоймаған. Ұмытылған Үме жайлы не білеміз? Дос жарандар арасында кеңінен тараған асарға шақыру негізінен байырғы дәстүрде Үме деп аталған. Көненің көзі құрдымға кетсе, халық біржола түпкі тамырымен жұлынады. Себебі салт-дәстүр дегеніміздің өзі кез-келген ұлттың таңбасы. Мәселен Қазақ халқы дегенде бірден көз алдымызға қастерлі жануар жылқыны мініп жауға шапқан шабандоздар, немесе жазда жайлауға қыста қыстауға көшіп-қонудан шаршамаған қалың бұқара елестейді. Ал өз еліміздің тарихына шынайы үңіле отырып зерделеу басты мақсат. Ежелде адамдар көмекке келгендерге маусымдық шөп шабу кезінде үме асын ұсынған. Үмеге жақын туысқандар да мал беріп, қымызын әкеліп, тағы басқа көмек көрсеткен. Үме кезінде ұйымдастырушылар тарапынан шөп шабындығына үй тігіледі де, ас әзірленеді. Ас ішіліп, желінгеннен кейін аяқ жағы той-думанға ұласып отырған. Кейде үлкен үмелерде жігіттер күреске түсіп, қара жарыстар ұйымдастырылған.
Қолданыстан шыққан қуатты тағам Шалжығар жайлы қызықты дәйектер
Қазіргі кезде дастархан басынан көру былай тұрсын атауы ұмытылған ас десек те болады. Ертеде қариялар шалжығар қымыз деген тіркесті өзара қолданған деседі. Дей тұрғанмен бұл – қымыздың адамға берер әсерінен туындаған сөз екені анық. Ежелгі дәуірде ата-бабаларымыз шалжығар тағамын дастарханның сәні әрі ас арқауы ретінде үстел басынан үзбеген екен. Оның жасалу жолы да тым қызық. Яғни тек жаңа сойылған қойдың етін, өкпесін бауырын, құйрығын қарынға жайғастырып, түрлі қоспаларын қоса отырып, ошақтағы оттың шоғына көміп дайындаған. Таңертең бастырып қойсаңыз кешкі асыңыз дайын. Астың шалжығар деп аталуында бір мысты ойдың жатқаны тағы бар. Айта кетсек, шалжығар асы әзірлену барысында бар күш қуатын өзінде сақтап қалатын ас болғандықтан бұл ас кәрі шалдарға ауырлық етіп, өздерін ұстай алмай жығылып қалатын қариялар да болған екен. Міне сол себепті шалжығар деп аталып кеткен.
Түйін: Жастардың басым бөлігі дәстүрдің қыр-сырынан хабарсыз екені мәлім. Білім ошақтарында дәстүрге қатысты дәрістер өтілсе қалай болар еді? Ұмытылған ұлттық мәзірдің тізімі мұнымен аяқталмайды. Мұндайды дастархан басында дәріптейтін тек әжелеріміз екенін мойындау керек. Дәстүр ата-бабадан қалған асыл мұра екенін ұмытпағайсыз.
Нұрсұлу БӨКЕНБАЙ