Әлемде мамандықтың сан түрі бар. Тарихы да әр қилы. Солардың ішінде суретке түсіру ісі де адамзаттың өмірінен ойып тұрып орын алады. Бүгінде кез келген көрініс пен құбылысты сол қалпында бейнелеп, көз алдыңызға келтіретін техникалық құрылғылардың түрі де көп. Ал, солардың «атасы» фотоаппараттың пайда болғанына биыл 182 жыл.
Фотография – хас өнердің өзі. Фотоаппарат ұстағанның бәрі фотограф емес екені анық. Фотографияда құр бейне емес, сөйлеп тұрған жан дүние болуы шарт. Бұл өнердің жоғары бағаланатыны соншалықты үш бірдей айтулы күн бар екен. 12 шілде фотографтар күні болса, 19 тамыз фотография күні, 5 қараша ескі фотографияларды қарау күні деп белгіленген екен. Орыс және еуропалық этнографтар1880 жылдардан бастап қазақ жерлерін суретке түсіре бастады.Осы орайда қазақтың тұңғыш фотографы кім болды деген сұрақ туындауы заңды. Жәңгір ханның немересі, ақын, меценат, газет баспагері және қазақтың тұңғыш фотографы – төре Шәңгерей Бөкеев (1847-1920) болды. Қазақтың біртуар ақыны, Жәңгір ханның немересі Шәңгерей Бөкеев қазақтан шыққан тұңғыш фотограф екенін біреу білсе, біреу білмейді. Әлемде фотография өнерінің пайда болғанына 182 жыл толса, осыдан 120 жыл бұрын Шәңгерей өзінің фотоаппаратымен тұңғыш суреттерін түсірген. Бұл кезде әлемде көптеген халықтар фото өнердің не екенінен мүлдем бейхабар еді. Әдетте «қазақтар фотоөнерді Екінші Дүниежүзілік Соғыстан кейін игерді» дейтін сыңаржақ пікір бар.
Шәңгерей Бөкеев Астрахань реальды училищесін, Орынбор кадет корпусын бітірген.Талантты жастарды қолдап, фонограф сатып алып, музыкалық кештер ұйымдастырды. Ақындарға, олардың өлеңдер жинағының жариялануына демеушілік жасады. Николай II білім беру қызметі үшін Шәңгерейге фотокамера сыйлады. Патшалық Ресейден келген фотографтардың көпшілігі кәсіби суретшілер, өнер академияларының түлектері болды және тиісінше, олар кескіндемедегі шеберліктерін суретке түсірді. Олар кадр, композиция құруды, жарық түсіруді жақсы меңгерген. Зерттеушілердің пікірінше, қазақтарда басқа көшпенділер сияқты дала жағдайында жаттыққан және генетикалық жолмен берілетін көздің бірегей ерекше оптикасы болған. Мысалы, этнографтар келесі бір жағдай туралы айтады: Бір күні орыс офицері жанындағы адамдармен бірге дала бойымен аттармен серуенге шықты және тұраққа келер жолда қолғабының жоғалғанын байқады. Бір қазақ оны іздеуге шықты және көп ұзамай қолғаппен оралды! Барлығы қалай? деп таңқалды. Өйткені, қолғап дымқыл жерге түсіп қана қоймай, аттардың тұяқтарымен тапталды. Бұл жағдайды жергілікті тұрғын жай ғана, жылқылардың бірі қолғапты басқаннан кейін оның тұяғының ізі өзгергенін және ол қолғаптың түскен орынын тез тапқандығын айтады. Бір сөзбен айтқанда, Шангерей Бөкейдің суретші ретінде білімі жоқ, бірақ осындай қырағы көзге ие болғаны анық.
Д.ТАУАСАРОВА,
«Ұлы Дала Елі» орталығының қызметкері.