Қазақ халқының музыкалық мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының тірі куәлігі – музыкалық аспаптар . Аспаптар архелогиясы- археологияның ең қызықты саласының бірі. Аталған бағытты зерделеу арқылы өнер ескерткіштерін, музыкалық мәдениетті зерттеуге көп мүмкіндік туады. Олардың тарихы мен дамуы әлемнің көптеген ғалымдарын қызықтыруда. Музыкалық аспаптар терминологиясы мен музыканы қалыптастырудағы тарихи процестерді зерттеу өте маңызды. Білім көзі ретінде – тарих, мәдениет, халықтың дәстүрлі музыкалық аспаптары ерекше бағаланады. Музыкатанушы этнограф И.В.Мациевскийдің айтуынша «музыкалық аспаптар құрылымы орындалатын музыканың барлық ерекшелігін тыңдарманға жеткізе алуы тиіс.Музыкалық аспаптардың акустикалық және көркемдік мүмкіндіктері сөзсіз – ақ музыкалық мәдениеттің дамуына әсер етеді». Қазіргі таңда бүкіл ғылыми әлемді дүр сілкіндірген үлкен жаңалықтар музыкалық археология саласының негізінде ашылуда.Осы тұста зерттеу жұмыстары ата – баба тарихынан көптеген деректер берері анық. Археология ғылым ғана емес, бұл адамзаттың болашаққа есігін ашатын өткен заман кілті болып табылады. Музыкалық аспаптардың алғашқы дәлелдемесі палеолит дәуіріне жатады, адамдар тастан, сүйек пен ағаштан құрал-сайман жасауды үйреніп, әртүрлі дыбыстарды шығара алған.Кейінірек дыбыстар иректелген сүйек қабырғасының көмегімен шығарылды (бұл дыбыс тістердің тітіркенуіне ұқсас болды).Шатқалдар (погремушка) бас сүйектерден жасалып, іші тұқымдармен немесе кептірілген жидектермен толтырылған. Бұл дыбыс жерлеу рәсіміне жиі сүйемелдеу болған. Ежелгі замандарда аң аулау кезінде жануарлар мен құстардың дыбыстарын салу үшін, әртүрлі рәсімдерді орындауда,мерекелерге шақыруда халықтық музыкалық аспаптар пайдаланылды. Біздің уақытымызға дейін, әр түрлі музыкалық аспаптармен байланысты халық әдет – ғұрыптары сақталған. Орта ғасырдағы көшпенділердің музыкалық мәдениеті туралы, әсіресе Түркі қағанатынның (VI-VIII ғғ.) музыкалық мәдениеті туралы сақталған құжаттар Жапонияның Нара қаласында, Сесоид императорлық қазынасында, баға жетпес құжаттар – партитура, табулатура ( музыканы жазба белгілерін пайдалану арқылы тіркеу жүйесі, орган, клавесин,кейбір ішекті аспаптар,және сирек жағдайда үрмелі аспаптар үшін қолданылған) сақталған. Археологиялық қазбалардан табылған артефакттар арасында көне түрік музыкалық аспаптары, сондай-ақ Дунхуадан (музыкалық балл, табулатура) табылған түрік музыкалық ноталар жазылған хат ерекше назарға ие. Будданың жиырма бесінші сутрасының ноталары, оның әуендері қазақтың танымал «Гакку» халық әніне сәйкес келеді.Сол кезде жапондықтар Шығыс Түркістанның музыкалық аспаптары оркестрін «Гагака» , ал бұл аспаптарды ойнау тәсілін «билли» деп атаған. Бұл сөздер қазақ тілімен үйлесімді: гагака- музыкалық мотив,билле- музыкалық, танымдық би. Орта ғасырларда қазіргі қазақ даласын «Дешті-қыпшақ» яғни «қыпшақ даласы» дегенді білдірген.Орыстар қыпшақ даласының оңтүстік және батыс шетіндегі халықтарды половций , ал батыс еуропалықтар кумандар деп атады. Қыпшақтардың сол күндердегі үстемдігі әсерінен қыпшақ тілі кең тарады. Бұған «Codex Cumanicus» (б.з.д 1303ж) кітабы дәлел болып табылады. Бұл кітапта бізге дейін жеткен Қыпшақ әуендерінің музыкалық ноталары жазылған, олар католиктік хорлар үшін батыс еуропалық музыкада қолданылған романстік квадрат нотасы түрінде түсірілген. Қазақ музыкасының зерттеушісі Б.Г. Ерзакович: «Біздің болжамдарымыз бойынша,« Кумандар кітабында қазақтардың музыкалық тілінің айқын белгілері бар деп сенімді түрде айта аламыз» деп жазды. Аспапатар – қасиетті, олар тыңдаушылардың көңілін көтереді. Музыка аспаптары өзінің сиқырлап алар дыбыстарымен адамның жүрегін жұмсартады. Ежелде аспаптар адамға және ғарышқа әсер етеді , сондықтан өмірлік салт-жоралардың қажетті құрамдас бөлігі болып табылады деп сенген.Осы аңыздар өнердің мәңгілігінің дәлелі.
Түркістан облысы, Түркістан қаласы
Тарихи –мәдени –этнографиялық орталық қызметкері
Тауасарова Дилорам Рахимовна