«Шахмат дегеніміз – формасы бойынша ойын, мазмұны жағынан – өнер, ал ойынды меңгеру жағынан – ғылым». Бұл – Кеңес заманында әлем чемпионы атанған Тигран Петросянның шахмат туралы сипаттамасы. Ал американдық танымал публицист Ричард Бахтың «Ең әсерлі білім – сені жеңе алатын бәсекелеспен шахмат ойнау» деген сөзін ескерсек, адамның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға шахматтың пайдасы көп екенін аңғарамыз. Жалпы әлемде шахмат – ақыл-ойды дамытатын спорт түрі болып саналады. Ежелден жеткен аңыздарға сүйенсек, шахматты алғаш болып үндістандық математик ойлап тапқан деседі. Шахмат сөзінің мағынасы патша (шах) өлді (мат) дегенді білдіреді екен. Мүмкін содан болар, жаһандағы айтулы саясаткерлер мен ел әміршілері шахмат ойнап, табысқа жете білген.
Енді мына қызыққа зер салыңыз. Бүгінде халық санының артуынан кедейшілік деңгейі өсіп, қазіргі таңда ең үлкен мәселеге арқау болған Үндістан бүгінде шахматтың отаны. Дәстүрлі түрде өтетін олимпиадалар осы елдегі шахматтың дамуына үлкен серпін берді. Үндістан қазір белсенді шахматшылар қатары бойынша да, жас дарынды шахматшылар саны бойынша да ең ірі шахмат державасы. Тиісінше, Үндістан түрғындары ойнап қана қоймай, ойынды тамашалағанды ұнатады. Осы нарықтың арқасында әлемге «генийлер отаны» ретінде танылып үлгерді. Десе де, біздің қоғамның да бұл ойынға деген қызығушылығы жоқ емес. Қазақ шахматшыларының әлемдік аренада ойып алар орны бар. Шахмат арқылы еліміздің атын танытып жүрген спортшыларымыз да қаншама?! Алайда Түркістан шахматы қай деңгейде, осы саладағы ең өзекті мәселенің мәнісіне үңілмек ниетте, халықаралық шахматшы, тәуелсіз жаттықтырушы түркістандық Қуанышбек Джумадуллаевпен сұқбаттасып, әңгімеге тартқан болатынбыз. Біз барғанда Қуанышбек ағай Нұрислам есімді 7 жасар шәкіртін Орта Азия чемпионатына дайындап отырды. Сұқбатты шахмат тақтасы жайылған үстел үстінде жүргіздік.
«ШАХМАТ – АҚЫЛДЫҢ АЗАБЫ»
Қуанышбек ағай, бірінші шахмат деген ұғымға анықтама берейікші. Кәсіби шахматшының түсінігінде бұл ойынның мәні қандай?
Біріншіден мен шахматқа «ойын» ретінде қарамаймын. Ойын дегеніміз шахматқа тағылған айып. Себебі, ойын – тек құмарлық, дене қозғалысы немесе жеңіл ұғымды білдіретін секілді. Мен шахматты бәрінен биік қоямын. Мәселен сіз шахматты ойнай білсеңіз, логикалық байланысыңыз бен интеллект қатар дамиды. «Шахмат – ақылдың азабы» деген керемет сөз бар. Астарына үңілсек терең мағана береді. Яғни шахматқа тек «ойын» деп қарап, соның шеңберінде ғана баға бергеніміз үлкен қателік. Ал жалпы шахмат кез келген адам оңай меңгере алатын дүние емес. Егер оның түбіне жеткің келсе, өз ережесіне сәйкес не «шах» боласың, не «мат» боласың. Бір қызығы, өмір де тап солай, шахмат тақтасы секілді ақ пен қараның айқасынан тұрады. Егер қарсыласыңнан екі есе айлалы боламасаң біттім дей бер. Бұл ойынға патшалардың қызғатыны содан. Яғни, қарсыласын айламен, ақылмен арбап жеңгеннің ләззаты бөлек. Тұтас алғанда, шахмат бұл – кішігірім әлем. Өзінің азабы да, тозағы да, атағы да бар. Бірақ азабы көптеу секілді.
Азабы көптеу дедіңіз, тарқатып көрелікші. Олай деуіңіздің түпкі мәні не, сізді азапқа салатын қандай жайт?
Шахмат тақтасы қаншалықты құдіретті болса, қарсылас үшін соншалықты қауіпті. Яғни жеңіліп тұрғаныңды біле тұра соңғы сәтте мат қоюың ықтимал. Сондықтан бұл ойында «жеңілдім-ау» деген сөз жоқ. Әрбір секунд сенің еншіңдегі жеңіс болуы мүмкін. Ал оның азабы қай тарапқа түседі, білесіз бе? «Екі тарапқа да бірдей» деп жауап берсем таңқалатын шығарсыз. Бірақ бұл рас. Себебі шахматта ұтқан да, ұтылған да бірдей соққы алады. Мінездің әлсіздігі әдетте шахматта көрінеді. Егер сенде мінез болмаса қанша тырысқаныңмен «мат» қоя алмасың анық. Мысалы тегеурін мен мінез көрсете алмайтын талай мықты шахматшыны көрдім. Өкінішке қарай, олар басқа бағытқа бұрылды. Ал мінезі барлар қоғамдық өлшемге сыймағандықтан көпке жақпай қалады. Олар жеңілгісі келмегендіктен емес, шалыс басудан сескенеді. Нәтижесінде, ой азабына түсіп, бөлек кетеді. Түсінесіз бе, физикалық тұрғыдан моральдық азап адам үшін ең үлкен соққы. Мүмкін содан шығар, әлемдегі небір данышпан, генийлардың шахмат тақтасын ермек қылып, хоббиге айналдыратыны. Олар ой азабын солай жеңетін секілді. Ал нағыз шахматшы қалай жеңеді? «Мат» қою арқылы ма? Жоқ, өзі сол азаптан қашып келді емес пе? Бұл сауалға өзімде нақты жауап бере алмаймын. Себебі жауабын әлі тапқан жоқпын. Бір білерім, мінезді шахматшы ешқашан «мат» қоюдың ләззатынан бас тартпайды.
Шахматқа деген махаббатыңыз тым бөлек екен. Ең алғаш шахмат тақтасымен қанша жасыңызда таныстыңыз? Бала кездегі Қуанышбек басқа неге әуес болды?
Мен шахматшылар әулетінде дүниеге келдім. Ес білгелі ақтар мен қаралар жүрісін көріп келемін. Әкем Абсадық Джумадуллаев Түркістанға белгілі шахматшы болған. Біраз лауазымды қызметте істеді, абыройлы болды. Әкемнің лауазымды қызметінен гөрі, шахматқа деген әуестігі есімде қатты сақталыпты. Шахмат жанашыры болды. Үйде тоғыз ағайындымыз. Барлығымыз бала кезден шахматқа әуес болдық. Тіпті ағаларым шахматты жақсы ойнайтын. Алайда, осы саланың түбін қуып, бүгінге дейін ізінен қалмай келе жатқан өзім ғана. Шахматты жақсы меңгергенімнің арқасында талай жақсылық көрдім. Сәйкесінше, көп жерде сатқындыққа да куә болдым. Шахматты меңгерген адамның абсолютті тұрғыда интеллекті дамитынын түсіндіріп отырмасам да болатын шығар. Соның салдарынан кей тұста, кішігірім қулық пен сатқындықты сезіп қоятыным бар. Бірақ мен сонда да үмітпен қарауды, сенім артуды жоғалтқан емеспін. Менің жастық шағым өте құнды естеліктермен өтті. Оның әрбір минутында шахмат бөлшектері бар. Қазақстандағы оқуымды аяқтағаннан кейін, арман арқалап Мәскеудің ММУ-не түстім (Мәскеу мемлекеттік университеті). Сонда байқағаным, Ресей қоғамы шахматқа ерекше көзқараспен қарайды екен. Мен оқыған жылдары қазаққа танымал небір ақын-жазушылар болды. Мәскеуде олармен жақын араластым. Көбісі шахмат ойнайтын. Олар елде сонша танымал болса да, Мәскеуде ешкім емес еді. Бір жағы ойлап қарасаң трагедия секілді көрінеді. Бірақ бұл шындық. Сен шығармашыл тұлға болсаң өз еліңе ғана керексің, ал шахматта ереже сәл басқаша. «Мат» қойған күні сенің есімің әлемге танылуы әбден мүмкін. Бұл салыстыру емес, шындық. Мүмкін содан шығар Ресей қоғамы реалды өмірге тура қарайтыны. Мен мұнымен Ресей жақсы деп айтпаймын, олардың мүмкіндікті пайдалана алатынын және интеллектуал адамдарды бағалайтынын жеткізгім келді. Ал шын мәнінде, оларды пір тұтсам, Қазақстанға оралмас едім.
«КӨМЕК ҚАЖЕТ»
Ең алғаш сіз туралы естігенде, интернеттен ақпарат іздедім. Өкінішке қарай, көп мәлімет таба алмадым. Тек сіздің 16 шахмат кітабының авторы екеніңізді, бірнеше халықаралық онлайн шахмат жарыстарына қатысқаныңызды шығарды. Неге сіз туралы деректер өте аз? Оның себебін «Ресей қоғамы реалды өмірге тура қарайды» деген сөздің астарынан іздесек бола ма?
Шахмат туралы екі тілде бірнеше кітап жазып шығардым. Көбісі сатылымда, ұлттық кітапханаларда. Мен өзім публиканы онша ұната бермейтін адаммын. Өз тіршілігім өзімде, өзім құрған жоспар бойынша ғана әрекет етемін. Тіпті мына смартфонды пайдалануды жөнді білмеймін. Білуге тырысқан да емеспін. Маған оның түкке де қажет жоқ. Алайда скайп арқылы бірнеше шәкірт тәрбиелеп, халықаралық жарыстарға қатысып тұрамын. Маған керегі әзірге сол. Менімен сұқбаттасып отырған алғашқы журналист сізсіз. Осы уақытқа дейін БАҚ-пен байланысу қажеттігін ұғына бермегендіктен, өзіме көп жарнама жасамаған шығармын. Бірақ дәл қазір маған көмек қажет. Осы жасқа келгенде көмек сұрауға мәжбүрмін. Өзім үшін емес. Мына 7 жасар (ол өзінің онлайн шахмат ойнап отырған шәкіртін нұсқады) түркістандық генийдің болашағы үшін. Өзім алақан жайғанды, біреуге борыштар болғанды, үкіметке қарағанды жек көрем. Сол себепті тәуелсіз жаттықтырушы болдым. Бүгінге дейін өз қаржыма түрлі жарыстарға қатыстым. Алайда, дәл қазір оған мүмкіндігім болмай тұр. Нұрислам өте талантты бала. Ол секілді бала Түркістанда болған емес. 6 жасында Ташкентте болған Орта Азия чемпионатына барып, екінші орын алып келді. Нұрисламды әкесі екеуміз жетектеп апардық, қаржысын өзіміз көтердік. Бірақ осы жылы желтоқсанда Дубайда тағы да үлкен чемпионат болады. Енді оған қомақты қаржы керек. Нұрисламның болашағынан көп үміт күтетін болғандықтан маңызды сәтте жанында болуды парыз санаймын. Алайда қалтамның тарлығынан мүмкіндіктен айрылатын жайім бар. Ал жергілікті билік тәуелсіз тренер болғандықтан мені қаржыландырудан бас тартып отыр. Бірақ сонда да үмітімді үзгім келмейді. Мүмкін сіздердің ықпалдарыңыз тиіп қалар. Мен жүрген жолды, көрген кедергіні Нұрислам көрмесе екен. Болашақ данышпанның жолы жеңімпаздың жүрісі секілді мінсіз болса деймін. 2018 жылы Түркістанға келгендегі ең басты мақсатым, осы секілді талантты балаларды зияткерлік ойынға баулып, тәрбиелеу болатын. Бірақ бәрі мен ойлағандай болмады…
Түркістанда шахмат ұйықтап қалған. Небір талантты балалар қаржы бөлінбегендіктен, әлемдік, азиялық чемпионаттарға бара алмай тұншығып жатыр…
Өтінішіңізді міндетті түрде ескереміз. Арнайы сала өкілдеріне шығып, сіздің базынаңызды жеткізетін боламыз. Бірақ ең алдымен оқырманға түсінікті болуы үшін Нұрисламмен қалай жолыққаныңызды айтып берсеңіз? Неге тап осы бүлдіршін басқалардан зерек, оны қалай анықтадыңыз?
Нұрисламды өзім таптым. Қалалық кезекті ойында ерекше тактикасымен көзіме түскен болатын. Сол ойында ішімнен тамсанып, марқайып қалғаным есімде. Арадан көп өтпей, әкесі Нұрисламды алдыма әкеліп тұр. Жазбай таныдым. Ақысыз жатықтырамын деп кесіп айттым. Өз талаптарымның қиын әрі қатал болатынын, менің жұмысыма ата-ана ретінде араласпайтындарын ашып айттым. Олар да оған көнді. Міне содан бері күнде кешке 2-3 сағат тапжылмай жаттығамыз. Нұрисламның әкесінің өзі шахматты әуесқой дәрежеде меңгерген. Баласының шахматқа әуестігін 5 жасында байқап, үйірмелерге берген. Сосын мен туралы естіген. Шахмат бұл талант емес. Әрине бір пайыз ғана талант керек шығар, бірақ 99 пайыз еңбек етпесең түбіне жете алмайсың. Нұрисламның бар ерекшелігі тәрбиесінде, сосын кішкентай болса да ересектерге тән ойлай алатын қабілетінің басымдылығында. Қазір қарап көріңізші, ойнап отырған турдағы ретингі қандай болғанын. (Нұрислам ойнап отырған онлайн чемпионатқа үңілдік. Расында ол қарсыласын екі рет үздік көрсеткішпен жеңген. Ал қарсыласы рейтингі жоғары гроссмейстер екен). Енді Нұрисламның деңгейін өзіңіз пайымдай берсеңіз болады. Менімше, Бұдан артық дәлелдің қажеті жоқ.
«НЕБІР ТАЛАНТТЫ БАЛАЛАР ТҰНШЫҒУДА»
Қуаныш ағай, өз сөзіңізде 2018 жылы Түркістанға үлкен мақсатпен келгеніңізді айтып, соңында бәрі мен ойлағандай болмады деп күрсіндіңіз. Сіздің ойыңыздағы жоспар қандай еді? Жалпы халықаралық шахматшы ретінде Түркістандағы шахматқа баға беріп көріңізші. Біздегі басты мәселе не және оны шешу жолдары бар ма?
2015 жылы қатты көңілім қалып Алматыдан оңтүстікке оралдым. Ол бөлек әңгіме, оның мына әңгімеге қатысы жоқ, сондықтан, айтудың қажеті шамалы. 2018 жылы Түркістанға ерекше статус берілгенде қатты қуанғандардың бірі мен едім. Ерекше толғаныспен, шабыт арқалап қара шаңыраққа келдім. Сол жылдары әкім болған Жансейіт Түймебаевпен арнайы жолыққанмын. Қанша тырыссам да жоспарымды іске асыру қолымнан келмей-ақ қойды. Сосын қолымды бір сілтеп, тәуелсіз болуға бекіндім. Түркістанда талантты, зерделі балалар өте көп. Оны қалалық, облыстық турнирлерге келген қатысушылардың көптігінен байқаймын. Әсіресе ауылдық жерден келген балалардың ойы жүйрік, жүрістері сұмдық. Оларды жақсылап демеп жіберсе, қалықтап ұшайын деп тұр. Мені қуантатыны, шахматқа деген махаббатымды одан сайын арттыратын да сол балалардың көптігі. Бірақ біз соны дұрыс пайдаланып жүрміз бе? Егер «иә» дейтіндер болса, дәлелдеп берсін. Қане шахмат мектебі немесе ғимараты? Облыстағы талантты бүлдіршіндерге жағдай жасалған ба? Оларды тәрбиелеп отырған тренерлердің біліктілігі қай деңгейде? Шахмат чемпионатында Түркістан атын шығарған бала бар ма? Бар болса неге оларды біз көрмейміз, неге олар қоғам назарынан тыс қалды? Себебі Түркістанда шахмат ұйықтап қалған. Небір талантты балалар қаржы бөлінбегендіктен, әлемдік, азиялық чемпионаттарға бара алмай тұншығып жатыр. Бір рет талпынады, екі рет талпынады, сосын оның да жүйкесі шаршайды. Ата-анасы осының бәрін көріп ыңғайлы салаға қарай икемдеп жібереді. Ал шахмат ойнайтын 5 жасар бала мен шахмат ойнай алмайтын 5 бес жасар баланы көз алдыңызға елестетіңізші? Қандай сезімде отырсыз, ойша салыстыру мүмкін емес ия? Себебі олардың түйсігі өз қатарластарынан екі есе жылдам. Ол жылдам ойлануға автоматты түрде бейімделіп қалған. Енді сондай ерекше балалар қоғамдағы әділетсіздікті, кішігірім қателіктер мен кедергілерді сезбей қалады деп айта аламыз ба? Ойласаң жаның ауырады. Талантты іштей тұншықтырып, армандауға жүрексініп қалған талай шахматшы бүлдіршіндер облыста өте көп… Күресіп, доп ойнап медаль алған бала мен шахмат ойнап чемпион болған баланың қоғамдағы дәрежесі екі бөлек. Ал негізі о баста екеуі тең еді ғой? Сонда қай кезде біз тепе-теңдікті жоғалтып алдық? Оның тарихы тым алыста. Қаузай беріп ұтпайтынымыз анық. Сондықтан тығырықтан шығар жолды іздеуіміз керек. Шахматқа деген жалпыхалықтық идеологияны қайта қарап, жергілікті билік қолға алмаса болмайды. Футбол, волейбол секілді ойындарға қалай қаржы бөлінсе, шахматқа екі есе бөлінсін. Бұдан мемлекет пайда көрмесе, зиян шекпейтіні анық.
Енді қайтпек қажет, қалай күресеміз? Сіздің ойыңызша, зияткерлік сананы оятатындар бар ма?
Бар әрине. Соған әлі де сенемін. Жасым біразға келді, алайда мен елестеткен зияткерлік қоғам құрылған жоқ. Бір кездері үмітім үзілгендей болған, бірақ Президенттің биылғы жарлығы менің өшіп қалған үмітіме қайта қанат бітірді. Ол өз жолдауында шахматқа көңіл бөліп, дамыту қажеттігін айтты. Тіпті жол картасы негізіне де бекітіп қойды. Нағыз патшаларға тән жүріс жасады. Енді осы қарқынмен барлығын түзетуге, аяққа тұрғызуға әбден болады. Тек шахматшылар әсіресе аға буын өкілдері бірлесуі қажет. Ауылдақ жердегі балаларды іріктеп, лайықты жағдай жасалса. Шахмат насихатын көбейту, талантты балаларды әлемдік аренаға шығарып, басқаларға үлгі ету қажет. Егер осылай жүріс жасайтын болсақ жеңіске жететініміз анық. Ата-аналар мүмкіндігінше баласын шахматқа икемдесе деймін. Мейлі ол шахматшы болмай-ақ қойсын. Алайда, зеріккенде ермек етер ойынға айналса, зияткерлік қоғамның қалай құрылғанын байқамай қаласыз. Менің айтарым осы.
Сұхбаттасқаныңызға көп рақмет, зияткерлік салада еңбек етіп, әдемі жүріс жасаудың үлгісіне айнала алғаныңыз үшін алғыс білдіреміз.
ЕСКЕРТУ: Қуанышбек Джумадуллаевтың өтінішіне бей-жай қарай алмадық. Осы мақсатта, Түркістан облысының аппарат басшысы Еркеғали Амантайұлымен байланысқа шықтық. Себебі, жақында Президент бастамасымен елімізде шахматты дамыту тапсырмасын жүзеге асыру мақсатында Түркістанға «Шахмат керуені» келген болатын. Қазақстан шахмат федерациясының облыстық филиалы ашылып, оны басқару аппарат басшысына жүктелген еді. Еркеғали Амантайұлы шахмат жанашыры ретінде, мәселені толық тыңдап, Түркістан облысының спорт басқармасына арнайы тапсырма берді. Алайда, Қуанышбек Джумадуллаев осы уақытқа дейін жергілікті бөлімдерде тренер болып ресми түрде тіркелмегендіктен, заң аясында тікелей қаржы бөле алмайтын болды. Дегенмен Нұрисламмен бірге, Түркістан қаласының шахмат жаттықтырушысы Алима Пашанова баратын болып, арнайы қаржы бөлінетіні айтылды. Енді Қуанышбек Джумадуллаевқа демеуші болатын, зияткерлік ойынға көзқарасы ерекше кәсіпкерлерді оқырмандар арасынан іздеуге мәжбүрміз. Сіздердің араларыңызда қайырымды, пайымы жоғары, бұлақтың көзін аша алатын меценаттардың бар екеніне сенеміз!
Зияткерлік салаға бірге көңіл бөлейік!
Ғалия БИСЕЙІТ.