Ресейлік тарихшылар мен археологтар түркі мәдениетін қалай зерттеп, қандай ресейлік мұражайларда түркі өркениетінің ескерткіштерімен танысуға болатынын тарих ғылымдарының докторы, Алтай мемлекеттік университетінің (АлтМУ) тарих және халықаралық қатынастар институтының доценті Николай СЕРЕГИН айтып берді.
– Ресей ғалымдарының түркі көшпенділері-номадтардың ерте ортағасырлық тарихына деген қызығушылығы немен байланысты?
– Себебі, ресейлік және кеңестік ғалымдар ерте ортағасырлық түркі көшпенділерін зерттеуге зор үлес қосты. Бұған бірнеше себептер бар.
Біріншіден, түркі тарихы ескерткіштерінің едәуір бөлігі Ресей аумағына жатады. Бұл Алтай Республикасы, Тува, Хакасия. Не болмаса Ресейдің шекаралас аумақтарына: Моңғолия, Қытайдың Шыңжаң бөлігі, Қазақстан, Орта Азияның бөлігі.
Екіншіден, XIX ғасырдан бастап Ресей шығыстануы – археологияны, тарихты зерттеу – түркітілдес халықтар тарихының түрлі аспектілерін зерттеумен белсенді айналысты. Мысалы, Василий Васильевич Радлов – ресейлік шығыстанушы-түркітанушы, этнограф және археолог, түркі жазуын, атап айтқанда Орхон – Енисей жазуларын ашушы ғалымдардың бірі. Радлов – түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи зерттеудің негізін қалаушылардың бірі.
Кеңес тарихшысы және археологы Сергей Владимирович Киселев Алтай мен Моңғолиядағы түркі кезеңін зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол Забайкалье, Алтай, Орталық Қазақстан және оңтүстік Сібір аудандарына көптеген археологиялық экспедицияларға қатысты, өз еңбектерінде түркі өркениетінің дамуы туралы көптеген бақылаулар жасады.
– Түркі ескерткіштерін қазумен айналысатын ресейлік зерттеушілерді қоса отырып, қандай экспедициялар бар?
– Қазіргі уақытта мен осындай экспедицияның жетекшісімін. 2015 жылдан бастап біз Алтай республикасындағы Чемаль археологиялық экспедициясының құрамында жұмыс істейміз. Орталық міндеттердің бірі – түркі кезеңінің ескерткіштерін зерттеу. Қазір біз «Орталық Азиядағы ерте түріктер» РҒҚ жобасы аясында түркі ескерткіштерін қазу бойынша жұмыс жасап жатырмыз. Нәтижелер әзірдің өзінде алынды, біз оларды жариялаудамыз.
Сонымен қатар, мен Алтай мемлекеттік университетінің тағы бір экспедициясын атап өткім келеді – Буянт. Өкінішке орай, қазір оның қызметі пандемия кезеңіне байланысты біраз уақытқа тоқтатылды. Алтай Республикасы мен Моңғолияда біз түркілердің дүниетанымы мен тарихын айқын сипаттайтын салттық нысандарын зерттедік.
– Түркілер туралы білімді қалыптастырудың негізгі тарихи көздері қандай, олармен ғалымдар мен қарапайым жұртшылық қайдан таныса алады?
– Қысқаша айтқанда, бірінші блок – бұл археологиялық материалдар. Ескерткіштердің өздері негізінен сақталмайтыны түсінікті. Біз көбінесе олардың сыртқы түрін қалпына келтіруге тырысамыз. Алайда, бұл ғалымдар үшін негізгі археологиялық көздер, өйткені сол кезеңдегі жазбаша тарих фрагментарлы болып табылады.
Зерттеушілердің одан әрі жұмыс істеуі үшін үлкен перспективалары бар екенін атап өткен жөн, өйткені археологиялық табылған заттармен жұмыс істеудің көптеген жаңа әдістері ашылды: палеогенетика, радиокөміртекпен танысу, изотопты талдау. Соның арқасында археологиялық материалдар негізінде Алтай, Орталық Азияда орын алған тарихи үдерістерді егжей-тегжейлі қарастыруға мүмкіндік туады.
Екінші блок – жазбаша деректер. Мен олардың саны өте аз деп айтпас едім. Дәл қазір көптеген зерттеулерге байланысты проблемалары бар. Себебі кез-келген жазбаша дереккөзге сыни тұрғыдан қарау керек. Археологиялық ескерткіштермен оңайырақ – олар объективті. Бірақ жазбаша дереккөздер онша олай емес, оларды адамдар жазған.
Түріктер туралы қолда бар ақпаратты сипаттаған, бірақ оларға әскери қарсыластар ретінде қараған қытай авторлары бар. Сондай-ақ түркі дереккөздерінің өздері де бар, олар саясаттандырылған, өйткені шартты түрде сырттан емес, «бірінші адамнан» жазылған. Ол негізінен қаған манифесттері. Яғни, олардың субъектілерге жүгінуі, қандай да бір тарихи жағдайды түсіндіруі.
Зерттеушілер тарихи мәнмәтінді дәл сол жазбаша дереккөздерден алады. Негізгі даталардан, түркі қауымдастықтарының қалыптасуынан, әскери жорықтардан бастап. Түріктер ерте орта ғасырлар аясында біртұтас тұтастық ретінде өмір сүруді тоқтатқан кезде құлдыраумен аяқтайды.
– Түркі мәдениетінің осы ескерткіштерімен қалай танысуға болады?
– Эрмитажда, Ресейдегі Мемлекеттік тарихи мұражайда түркі ескерткіштерінен, соның ішінде экспозициядан жақсы материалдар жиынтығы бар. Мысалы, Эрмитажда Алтай-Худерге ерте түркі кешендерінен керемет табылған дүниелер бар. Сонымен қатар, түркі мәдениеті ескерткіштерінің жарқын топтамалары бүгінде Алтай Республикасының А.В. Анохин атындағы Ұлттық музейінде және Тувадағы Алдан-Маадыр атындағы Ұлттық музейінде сақтаулы.
Сұқбатыңызға рахмет!
Тельман БЕЙСЕН, журналист, тарих ғылымдарының магистрі.