Қазақ жерінде конституциялық қадағалау институтын құру бойынша алғашқы қадам 1989 жылы, 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясына конституциялық қадағалау комитетін құруды көздейтін өзгерістер мен толықтырулар енгізілген кезде жасалды. Алайда, Комитет қызмет атқарушы орган ретінде құрылмады. Мемлекетіміз конституциялық қадағалау органын құру мәселесіне егемендік алғаннан кейін ғана қайта оралды. «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында Конституцияны соттық қорғаудың жоғары органы Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты болып табылатыны белгіленген. Осы Ережелерге сәйкес 1992 жылы алдымен «Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы» және «Конституциялық сот ісін жүргізу туралы» заңдар қабылданды, кейін Республика Президентінің ұсынысы бойынша Жоғарғы Кеңестің отырысында Конституциялық Соттың Төрағасы мен он судьясы сайланды. 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясының қабылдануына және оның конституциялық қадағалаудың жаңа органы – Конституциялық кеңестің құрылуына байланысты 1995 жылдың соңында Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты таратылды. 2022 жылдың 5 қарашасына дейін Конституцияға сәйкестіктің әртүрлі құқықтық нормаларын түсіндіруді Конституциялық кеңес берді.
Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2022 жылғы 16 наурыздағы «Жаңа Қазақстан: жаңару және жаңғырту жолы» атты Қазақстан халқына Жолдауында Президент Конституциялық сот құруды ұсынды, оның қызметі Конституция ережелерінің сақталуын тиімдірек қамтамасыз етуге арналған.
Осыған байланысты Конституциялық Кеңесті Конституциялық Сотқа айналдыру Жаңа органның ұйымдастырылуы мен қызметіне қатысты негізгі ережелерді қайта қарастыра отырып, квази-соттық конституциялық бақылау моделін конституциялық іс жүргізуге өзгертуді көздейді.
2022 жылғы 5 қарашадан жаңадан қабылданған «Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы» Конституциялық заңы азаматтарға нормативтік құқықтық актілердің негізгі заң талаптарына сәйкестігін тексеруге және оларға дау айтуға мүмкіндік беруді көздейді.
Заңдардың, Президенттің жарлықтарының, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың актілерінің конституциялылығы немесе конституцияланбауы туралы шешім қабылдай отырып, Конституциялық сот Конституциялық заңдылықты нығайтуға, негізгі Заңның үстемдігін нақты бекітуге ықпал ететін болады. Оның актілерінің салмағы мен заңды маңызы азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзудың жолын кесу жөніндегі бағыттар мен күш-жігерді де айқындайтын болады.
Маңызды құқықтық нормалардың ішінде Конституциялық Соттың Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық құқықтарын қозғайтын құқық қолдану практикасының конституциялылығы туралы конституциялық іс қозғау құқығын атап өткен жөн. Олардың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы Қазақстанда конституциялық заңдылықты қалыптастыруда шешуші болуға тиіс.
Іс жүргізу нысаны конституциялық іс жүргізуде үлкен маңызға ие, осыған байланысты заң жобасында конституциялық іс жүргізуге арналған жеке бөлім енгізіледі. Конституциялық іс жүргізу қағаз және (немесе) электрондық форматта жүргізілетін болады. Оның мазмұнына енуі керек конституциялық іс жүргізу принциптерін бекітудің маңызы зор. Мұндай негізгі қағидаттарға: Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігі; өтініш мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті зерттеу; алқалылық, жариялылық; тараптардың теңдігі жатады.
Конституциялық өндіріс, басқа өндіріс түрлері сияқты, тоқтатылуы немесе тоқтатылуы мүмкін. Конституциялық Соттың тиісті шешім қабылдауы үшін негіздер Конституциялық заңда көзделетін болады. Сонымен қатар, Конституциялық заңның дербес басшысы конституциялық іс жүргізу субъектілерінің құқықтық жағдайын, құқықтары мен міндеттерін регламенттеуге арналады.
Тараптар: өтініштері бойынша конституциялық іс жүргізу қозғалған адамдар мен органдар; актілерінің конституциялылығы тексерілетін мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар конституциялық іс жүргізуге қатысушылар деп танылады. Белгіленген нормаларға сәйкес Конституциялық сот оған жүгіну субъектілерінің шектеусіз шеңберінің бастамасы бойынша қолданыстағы құқықтың барлық актілерін конституциялылық тұрғысынан қарайды. Бұл құқықтық мемлекет қағидаттарында қалыптасқан Қазақстандағы жан-жақты Конституциялық бақылауға айналады.
Қазіргі уақытта шет елдерде Конституциялық сот төрелігінің мынадай негізгі модельдері жұмыс істейді:
1) жалпы сот жүйесі шеңберінде және әдетте ұлттық соттардың инстанциялық жүйесін басқаратын жоғарғы соттың (Ирландия, Швейцария, Норвегия, Эстония, Монако, Мальта, Кипр Республикасы) конституциялық бақылауды жүзеге асыруы;
2) конституциялық сот төрелігін ол үшін арнайы құрылған соттар мен квази-сот органдарының (Австрия, Италия, Испания, Португалия, Франция, Бельгия және т. б.) жүзеге асыруы;
3) сот конституциялық бақылауының аралас жүйелері, бұған Испания мен Грецияның Конституциялық соттарының қызметі дәлел бола алады. Мәселен, Грецияның Жоғарғы Соты заңдардың конституциялылығы туралы мәселелермен қатар сайлау дауларын, үйлесімсіздік туралы, референдум нәтижелерінің заңдылығы туралы мәселелерді қарайды (Конституцияның 100-бабы).
Австрия Конституциясына сәйкес соттар тиісті түрде жарияланған заңдардың, қаулылардың және мемлекеттік шарттардың заңды күші бар-жоғын тексеруге құқылы емес. Бірақ егер сот қаулының ықтимал заңсыздығына байланысты қолданылуына күмәнданса, онда ол осы қаулының күшін жою туралы ұсынысты Конституциялық сотқа енгізуі керек (Конституцияның 89-бабы). Австрияның Конституциялық соты қаулының күшін жою туралы өтініш нақты мәлімделген жағдайда немесе аталған қаулыны Конституциялық сот құқықтық дауды қарау кезінде қолдануы керек болған жағдайда ғана заңға қайшы деп күшін жоя алады. Кейбір жағдайларда сот, егер ол заңды негіздерден айырылса, қабілетсіз орган шығарған немесе заңға қарсы тәсілмен жарияланған болса, жалпы заңға қайшы деп қаулының күшін жоюға құқылы (Конституцияның 139-бабы).
Италияда Конституциялық Сот сот жүйесінің бөлігі болып саналмайды және оның мәртебесі азаматтардың құқықтарының конституциялық кепілдіктері бөлімінде қарастырылған (Конституцияның 134-137-баптары). Шын мәнінде, Конституциялық сот заңдар олқылықтардан зардап шеккен кезде және сот оларға «қосымша» немесе «ауыстыру» ережелерін енгізуі керек болған кезде заң шығарушы ретінде әрекет етеді.
Испания Конституциясында «юрисдикциясы бүкіл Испанияға таралатын Жоғарғы сот Конституциялық кепілдіктерге қатысты қоспағанда, сот қызметінің барлық салаларындағы ең жоғарғы сот болып табылады» деп белгіленген (123-бап).
ТМД кеңістігінде Әзірбайжан, Армения және Ресейдің конституциялық соттары азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылуына қатысты шағымдар бойынша, егер барлық басқа мемлекетішілік сот қорғау құралдары таусылса, нақты істе қолданылатын заңдардың конституциялылығын тексереді. 2014 жылы мұндай институт Тәжікстанда енгізілді. 2021 жылы Өзбекстанда азаматтар мен заңды тұлғаларға Конституциялық Сотқа жүгіну құқығы берілді. 2021 жылы Қырғыз Республикасында негізгі заңға өзгерістер енгізу мәселесі бойынша референдум өтті. Басқа түзетулермен қатар, ел Конституциясының жаңартылған редакциясында Конституциялық сот қалпына келтірілді (Жоғарғы Соттың Конституциялық палатасынан қайта құру арқылы).
Конституциялық Сот институтын енгізу әділ және құқықтық мемлекет құрудағы маңызды қадам болады, тежеу мен тепе-теңдік жүйесін, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды институционалдық күшейтеді деп сенеміз.
Ержан Арай.