ТҮРКІСТАН: САРЫАҒАШТА ҚҰЛПЫНАЙ ӨСІРУШІЛЕР ҚАТАРЫ АРТЫП КЕЛЕДІ

246 көрілім

Ауданның экономикасын дамытудағы негізгі басымдықтардың бірі – ауылшаруашылық саласы болып табылады. Айта кетсек, қазіргі таңда Сарыағаш ауданы Дербісек ауылдық округі, Дербісек елді мекенінің тұрғыны жеке кәсіпкер Әбдімамыр Бүрібеков жылыжайда құлпынай егіп өсіріп ішкі нарықта саудалауда. Құлпынай өніміне сұраныс еліміздің ірі қалалары және аудан аумағындағы кәсіпкерлер мен тұрғындардан келіп түсуде. «Басын көтеріп елден сұрағанша, басын иіп жерден сұрайтын» диқандар иелігіндегі жерлерден жылдық азық жинауға бел байлап, құлпынайды құлпыртып, бүгінде кәсіптерін жандандырып отыр. Сарыағаш ауданының шаруалары көкөністер мен қоса жеміс-жидектерді де өсіруді қолға алып, өнім түрлерін көбейтуде. Осыған орай бүгінгі таңда аудан шаруалары қыс мезгілінде құлпынай өсіріп, ерте пісетін құлпынай өнімін саудалап мол табыс табуды жоспарлауда.

– Оңтүстік – берекелі өңір. Шыбық қадасаң шынар шығатын мекеннің топырағы да құнарлы. Жылдың қай мезгілінде болмасын біздің өңірден жеміс-жидектің түр-түрін табуға болады. Құлпынайды баптап өсіру, оны сату оңай шаруа емес. Бірақ табысы мол, – дейді диқан.   

Қай жерде де құлпынайға сұраныс көп. Оны еліміздің ірі қалаларынан бөлек аудан, ауылдарда да қызыға сатып алушылар көп. Әбдімамыр Бүрібеков иелігіндегі жерден мол өнім алатынына сенімді. 

Бұдан бөлек, Сарыағаш ауданы, Тегісшіл ауылдық округі, Мәдениет елді мекенінің аумағында орналасқан «ADIA» ЖШС жылыжай шаруашылығын дамытуға заманауи технологияны енгізіп, құлпынай өндірісін қолға алып отыр. Жаңа заманауи технологиямен шаруасын дамытып отырған кәсіпкер Аширафи Шимбергенов 2,5 га алқапта жылу жүйесін қажет етпейтін заманауи үлгіде жылыжай құрылысын салып, құлпынай өсіруде. 10 жылдық тәжірибесі бар жеке кәсіпкер Италия және Голландия елінде осы саладағы кәсіби мамандармен тәжірибе алмасқан. Қазіргі таңда жоба технологиясы бойынша құлпынайларды ашық далада тығыз орналастыру және тамшылатып суарудың автоматты жүйесі арқылы өсіру жұмыстарына дайындық жүргізілуде. Мұнда 15 тұрақты, 40 маусымдық түрде тұрғындар жұмыспен қамтылған. Жеке кәсіпкердің айтуынша, 24 га аумақта өсірілуі жоспарланған құлпынай күннің нұрымен және арнайы тігілген көрпешелердің көмегімен жылытуды қажет етеді.Жылыжайдың ерекшелігі – күн сәулесі және арнайы тігілген көрпешелер арқылы өсіріледі. Мәселен, аудан аумағында ауа температурасы -15 шамасында болса, жылыжай ішіндегі ауа температурасы + 4,4 градусты ұстап тұр. Осы арқылы қыс мезгілінде жылытуға шығын жасамай, жылыжайда құлпынай өсіруге болатынын дәлелдеуде. Қазіргі таңда, отырғызылған 240000 түп көшеттен ақпан-наурыз айларында 72,0 тонна өнім жинау жоспарланып отыр. Сонымен қатар ауыл тұрғындарын тұрақты және мезгілді жұмыспен қамтамасыз етуде.

Күнгей өңірде қарашаның қара суығына дейін дала өнімдерін тұтынуға мүмкіндік бар. Жерге қырау қатқаннан жылыжай көкөністеріне сұраныс артады. Осы сұранысты қанағаттандыру мақсатында қала аумағындағы жылыжай кешендерінде жұмыс қарқыны артқан. Жалпы жылыжайда көкөніс екі кезең негізінде егіледі. Алғашқы кезең үшін диқандар шілде мен тамыз айларында көкөніс көшетін отырғызса, қысқа қарай өнім бере бастайды. Ал, ерте көктемде өнім алу үшін шаруалар көшет жетілдіруді қаңтардан бастайды. Дәл қазіргі сәтте базарларда шеттен келген ауыл шаруашылығы өнімдері көбейгені жасырын емес. Нарық заманында сырттан әкелінген өнімдер бағасының арзандығынан отандық көкөністердің бәсекеге төтеп бере алмай жатқан жайы бар. Өйткені, жылыжайдағы өнімді өндіруге жұмсалған отынның шығыны біздегі көкөніс бағасына әсер етіп жатыр. Диқандар өнімдерін қала нарығына емес солтүстік өңірлер мен Ресейге тасымалдаған кезде ғана өз шығындарын өтей алады. Мәселен, көрші Өзбекстан мен Түркіменстанда электр қуаты мен табиғи газдың тарифі бізге қарағанда әлдеқайда төмен. Осы мәселені ескеріп, ҚР Ауыл шаруашылығы министріне жылыжай кешендеріне жұмсалатын отын шығынын субсидиялау ұсынысын жеткіздік. Бұл мәселе шешімін тапса, қыс мезгілінде көкөніс бағасының қолжетімді болуымен бірге, жылыжайда түрлі цитрустар мен орамжапырақтар, аскөк және қауын, қарбыз секілді өнімдерді өсіруге мүмкіндік туады.

Қазіргі таңда, 2024 жылдың бірінші айналымына көшет отырғызу жұмыстары атқарылуда. Жылыжай иелері мен жылыжай салуға ниеттеніп отырған азаматтарды қуантқан тағы бір жаңалық – 2024 жылдан бастап Түркістан облысының жылыжай шаруашылықтарына қосымша 150 мың тонна Шұбаркөл көмірінің жеткізілетіндігі. Жылыжай шаруашылықтарын бір орталықтан көмір отынымен қамтамасыз ету үшін арнайы мекеме құрылып («Түркістан Ресурс» ЖШС), көмір өндіруші «Шұбаркөл көмір» АҚ-нан тікелей қаңтар айынан бастап 150 мың тонна көмір отынын тасымалдау келісілді. Бүгінгі таңда, жылыжай шаруашылықтары нарықтан 97,6 мың тонна көмір отынын сатып алып, пайдалануда. Жалпы құлпынай күй талғамайтын, яғни кез келген жерде өсе беретін және климатқа онша тәуелді емес жидек. «Виктория» сұрыптысының биіктігі 30-35 сантиметрге жетеді. Жапырақтары үшқұлақты қалың болып келеді. 100 грамм құлпынайда 36,9 ккал калория бар. Сондықтан да ол диеталық тағам түріне кіреді. Құлпынай дәмді жидек қана емес, тамаша десерт әрі емдік тағам болып саналады. Оны жеген адамның асқа деген тәбеті ашылады. Ас қорыту жүйесі жақсарады. Құлпынай сонымен бірге тер шығаратын, несеп айдайтын қасиетке де ие. Сол үшін құлпынай өсіру ауыл шаруашылығындағы табысты кәсіптің біріне жатады. Қазақстанда бұл жидектің «Елизавета ханшайым», «Зенга Зенгана», «Русановка», «Источник», «Эверест» және «Фестивальная» сұрыптары өсіріледі. Олардың ішінде «Виктория» да бар. Бұл сұрыптардың барлығының да түсімділігі жоғары. Және зиянкестерге төзімді боп келеді. Агрономдар құлпынайдан жақсы өнім алу алдымен сұрпына, содан соң күтіміне байланысты екенін айтады.

Құлпынай өсіру үшін жылыжай қандай болуы керек деген сұраққа мамандар былай жауап берді. Жидек дақылдарын өсірудің дәстүрлі әдістері барлық бағбандарға, тіпті жаңадан бастағандарға да өте тәжірибелі емес. Нарықтағы жидек өнімдерінің көптігі сатып алушыларды қуантады. Бірақ фермерлер қатал бәсекелестікте жұмыс істеуі керек, себебі әркім жоғары табысқа ие болады. Бұл әбден мүмкін, бірақ бір жағдайда: өнімділігі өте ерте болуы керек. Осы мақсатқа жету үшін қымбат технологияларды игеру, қыздырылған жылыжайлар салу, заманауи ирригациялық жүйелерді орнату қажет таңқурай мен жылыжайда құлпынайтамақтану, жоғары сапалы көшет сатып алу. Бұл көп уақытты, еңбекті және ақшаны қажет ететін жидек өсірудің қиын әдісі. Өсіп келе жатқан өсімдіктер үшін контейнерлерде субстраттың сапасы өте маңызды. Әрбір жидек мәдениетінде қоректік орта үшін өз қажеттіліктері бар, сондықтан әмбебап субстраттар жоқ. Олар мәдениетке байланысты жеке таңдалады. Жалғыз жалпы критерий механикалық композиция мен тығыздық болып табылады. Өсімдіктердің түбірлік жүйесінің өсуіне және дамуына кедергі келтірмеу үшін, субстрат ауаның және ылғалдың өткізгіштігін, жеңіл және бос болуын қажет етеді. Субстрат түйіршіктері жақсы сіңіп, өсімдіктер үшін қажетті деңгейде ылғал сақтайды. Ең көп қолданылатын субстраттар кокос жаңғағының немесе шымтезек негізделген. Екі түрі да контейнерлерде жидектерді өсіруге жарамды, бірақ олардың арасында негізгі айырмашылықтар бар. Кокос субстраты химиялық құрамы бойынша мүлдем бейтараптандырылады, сонымен қатар оның нақты талшықты құрылымы бар және оның талшықтары ешқандай бос қоспалармен араласпайды. Оны пайдалы заттармен байыту үшін кокос түйіршіктері суда ерітілген тыңайтқыштар мен өсу стимуляторларымен сіңіріледі. Сонымен бірге, кокос субстратының көлемі уақытпен азайып кетпейді. Шымтезек өзі қоректік орта болып табылады, оны «топырақтың» сапасын жақсартатын тыңайтқышпен араластыруға болады. Алайда, бұталар өсіп келе жатқанда, олар біртіндеп шымтезек субстратын «жейді», сондықтан ол контейнерлерге мезгіл-мезгіл құйылады. Үш жыл өткеннен кейін кокос пен шымтезек жаңадан ауыстырылады. Әрине, субстраттардың үнемі тамақтануы қажет, сондықтан өсімдіктер толық құнды даму және жеміс алу үшін жеткілікті қоректік заттар болуы керек. Жоғарғы киімдер суаруға әкеледі. Жеке учаскелерде өсімдіктер қолмен суарудан суаруға болады, бірақ өнеркәсіптік өсіру үшін суару жүйесіне фертификациялық қондырғы салу керек, бұл тыңайтқышты суармалы суға қолдануға мүмкіндік береді.

Өсімдіктердің қоректенуіне деген қажеттілігі олардың даму кезеңіне байланысты әр түрлі болатынын ескеру қажет. Мысалы, өсудің бастапқы кезеңінде олар азотты көбірек тұтынады, гүлдену кезінде оларға фосфор қажет, т.б ұрықтандыру жүйесі белгілі бір қоректік заттарды қабылдауды реттеуге мүмкіндік береді. Қоректік қоспалардың бағасы айтарлықтай жоғары, сондықтан өндірістік екпелердегі тыңайтқыштар тек тамшылатып суару жүйесі арқылы және жабық циклмен жеткізіледі. Тыңайтқыштың артық ерітіндісі дренаж арқылы арнайы контейнерге түседі, содан кейін сүзгіден өтеді, микроэлементтермен байытылып, өсімдіктерге қайта оралады. Субстраттың күйі және суару ерітіндісі күн сайын бақыланады, олардың қышқылдығы мен химиялық құрамын үнемі түзетеді. Ол үшін тұздардың, минералдардың, қышқылдардың және т.б. құрамын талдауға мүмкіндік беретін арнайы құрылғылар қолданылады. Тыңайтқыштар өсімдіктердің қажеттілігіне байланысты таңдалады. Тыңайтқыштардың құрамын есептеу формуласы өте күрделі, сонымен қатар мұндай ақпаратты ашық ақпарат көздерінен табу мүмкін емес. Өнеркәсіптік жидек екпелерін отырғызатын фермерлер бұл мәліметтерді гидропоникада (технологиялық карта деп аталатын) құлпынай немесе таңқурай өсірудің толық технологиясымен бірге алады. Гидропоникадағы таңқурай мен құлпынай жылыжайларда – суық жылыжайларда немесе толығымен жабық қыздырылған жылыжайларда өсіріледі. Жылыжайлар құрылысына және жылытуға арналған жабдықты сатып алуға көп қаржы жұмсалуға тура келеді, ал біздің уақытта энергияның құны да өте жоғары. Суық жылыжайлар әлдеқайда арзан. Алайда, жылыжайларда айрықша артықшылығы бар: қыздырылған үй-жайларда жидектердің егіні, ертеректегі ертерек кезеңдерде, әсіресе ашық жерлерде, әсіресе, қызып кетпеген жылыжайларға қарағанда тезірек піседі. Әрине. бірінші жидектер ең қымбат болып табылады, көкөніс маусымында қарағанда көбірек ақша табу мүмкін (бұл құлпынай мен таңқурайға көктемгі және жазғы нарық бағаларын салыстыру арқылы көрінеді). Сондай-ақ жылыжайларда өсімдіктердің өнімділігі өте жоғары екенін атап өту керек. Жылыжайларды салған кезде, таңқурайдың ыдыстарында 2.5 м асуы мүмкін екенін ескеру керек, яғни өсіп келе жатқан таңқурай үшін бөлменің биіктігі кемінде 3,5 м, ал құлпынай үшін – 2,5 м болуы керек. 1,5 м. Әрине, сыйымдылық еденге орналастырылуы мүмкін, бірақ тіректерде оларға күтім жасау ыңғайлы. Бұл жағдайда жидектер жермен немесе басқа беттермен байланыста емес, олар инфекцияға ұшырауы немесе механикалық зақымдалуы мүмкін. Таңқурай контейнерлері контейнердің түбінен және еденнен арасындағы айырмашылық болғандықтан, жер үстінен сәл жоғары көтеріліп, төменгі жағына орналастырылады, дренаждық тесіктер арқылы артық ылғалдану қажет. Ол үшін перфорацияланған пластмассадан немесе ағаштан (мысалы, көлденең кесілген журналдардан) ең аз ені 2 см болатын контейнерлерді орналастырыңыз. Құлпынай үшін контейнерлер ретінде, полиэтилен кілемшелер жоғарыдан – көшет үшін, төменнен – ​​дренаж үшін пайдаланылады. Әрбір құлпынай өсімдік 1,5 L субстрат туралы талап етеді. Өсімдіктер әдетте екі қатарда орналасады. Шағын фермаларда және жеке учаскелерде фриго көшеттерін пайдалану ұсынылады, бірақ олар болмаса. сіз өсімдік және жаңа піскен өсімдіктер, яғни ашық далада өсіп келе жатқан өсімдіктер өсіре аласыз. Өнеркәсіптік көгалдандыру үшін тек қана көшет frigo қолданылады. Жылыжайларда өскен құлпынайдың өнімділігі аулада өсірілген құлпынай өндірісіне қарағанда екі есе жоғары. Мысалы, ашық далада жабайы құлпынай маусымға орташа үш егін, ал жылыжай мен жылыжайларда – бес. Ашық далада кеш піскен жеміс-жидек сорттары ықтимал кірістің жартысынан көбін беруге уақытты, жидектер қалғаны күзгі аяз зақымдайды. Шатыр астындағы таңқурайдың жөндеуі суықтан қорғалған, сондықтан оның толық жеміс-жидек әлеуетін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Жидекті өсімдіктерден құлпынай, таңқурай, қара және қызыл қарақат, егеуқұйрық таралған. Табиғи-экономикалық жағдайларға байланысты немесе бақша екпелері ауданының 1-ден 80% — ға дейін қамтылған. Жидектерде адамға қажетті витаминдер, микроэлементтер, минералды тұздар, органикалық қышқылдар және басқа да пайдалы заттар бар, сондықтан оларды алдын алу-емдеу өнімдеріне жатқызады. Жидектер-консерві өнеркәсібі үшін құнды шикізат. Бұл жидек мәдениеті Ресейдің барлық жеміс аймақтарында өседі. Халықтың жаңа піскен жидектер мен қайта өңдеу өнімдеріне деген сұранысы олардың жоғары дәмдік қасиеттеріне байланысты. Құлпынай жидектерінде қант (4-10%), органикалық қышқылдар (0,8-1,3%), с, Р, В9 витаминдері, фосфор, темір, кальций микроэлементтері бар. Құлпынай икемділігінің арқасында ол әртүрлі топырақта жоғары өнім бере алады. Құрғақ немесе батпақты жерлер жарамсыз. Жер асты сулары жер бетінен 1 метрден жақын болмауы тиіс. Учаскені тегістелген беткеймен таңдайды. Онда құлпынай өсіру үшін жағдай жасауға болады. Ауыспалы егісті жобалау кезінде пайдаланудың экономикалық тиімді мерзімін анықтайды. Бір жерде ол 3…4 жыл бойы жоғары өнімді қамтамасыз етеді. Кейінгі жылдары қиғаштылық төмендейді, құлпынай зиянкестер мен аурулармен ауырады, жидектер азырақ болады, өнімділігі төмендейді. Тапсырмада келесі ауыспалы егістер пайдаланылады.

Құлпынай өсірушілердің дені еліміздің оңтүстігінде арнайы жылыжайлар салып алған. Дегенмен мемлекеттік сақтандыру мен қолдаудың болмағанынан кей кезде шығындарын да өтеу мұң болып кетеді екен. Құлпынай көшеттерін ақпан айында немесе наурыздың басында отырғыза бастаған дұрыс. Одан бұрын отырғызу біздің елдің климаттық ерекшелігіне сәйкес келмейді. Осы орайда баршаға әйгілі жидектің атының өзі қате екенін оқырманға ескертіп өткіміз келеді. Шын мәнінде, құлпынай деп Батыс Еуропада шағын көлемде өте сирек өсірілетін жидектерді атайды. Нағыз құлпынайдың мұндай көп сорттары жоқ және ол біз ойлағандай жемісті әрі дәмді емес. Біз тұтынатын «құлпынай» – бұл бүлдіргеннің мәдени түрі. Бұл кішігірім жидектер жазда орман сәнін келтіреді. Бүгінгі таңда құлпынай өсірушілер ұзақ сұрыптау нәтижесінде дәмі мен құнарлылығы жоғары жидектер сортын жерсіндіріп отыр. Олар орманда өсетін жидектерден химиялық құрамы бойынша аса үлкен айырмашылық жасамайды. Дегенмен, біздің ұғымымызға «құлпынай» атауы сіңісіп үлгерді. Сол себепті біз бұл шынайы бақта өсетін бүлдіргенді осылай атап, оның пайдалы қасиеттеріне тоқталамыз. Ал оның пайдасы орасан. Мысалы, бұл – бірден-бір диеталық жидектердің бірі.

Жылыжайларда өсірілетін құлпынайлар мен көкөністердің адам денсаулығына пайдасы орасан зор. Құлпынай жемісін көбіне махаббат, сұлулық, жастық жемісі деп атайды. Ал оның не үшін олай аталатынын бәріміз бірдей біле бермейміз. Оның сырын білгіңіз келсе, мына мақаламызды мұқият оқып шығыңыз. Өйткені біз бүгін сіздерге бұл жемістің адам денсаулығына пайдасы туралы айтатын боламыз. 

1. Құлпынай жүрек-қан тамырлары ауруларының алдын алады. Бүгінгі таңда бүкіл әлем бойынша жүрек-қан тамырлары ауруларынан қайтыс болып жатқан адамдар саны күн санап көбейіп келеді. Егер бұл жемісті өзіңіздің ас мәзіріңізге қосатын болсаңыз, аталмыш аурудың алдын алуға болады. Өйткені оның құрамында холестерин деңгейін төмендететін эллаговалық қышқыл бар. Сонымен қатар құлпынайдағы С дәрумені қан тамырларын қалыпты деңгейде ұстайды.

2. Құлпынай жемісі беттегі пигменттік дақтарды кетіреді. Егер теріңізді ағартып, секпілдер мен пигменттік дақтардан құтылғыңыз келсе, бетіңізге құлпынайдан маска жасаңыз. Алайда әуелі білегіңізге немесе басқа жеріңізге жасап көріңіз. Егер бәрі жақсы болса, бетіңізге сала беріңіз. Мұндай масканы аптасына 1-2 рет жасап тұрсаңыз дұрыс болады. 

3. Құлпынайдан жасалған маска безеу мен қабынуға қарсы көмектеседі. Егер теріңізге түрлі бөртпелер шығып мазалайтын болса, онда ойланбастан құлпынайдың түйінінен маска дайындаңыз. Себебі оның құрамында тері ауруларымен белсенді күресетін антиоксиданттар бар.

4. Бұл жеміс кәріліктен де сақтайды. Құлпынайдағы антиоксиданттар бос радикалдарға қарама-қарсы әсер етеді. Сондықтан кәріліктің ауылы алыстайды. Ол үшін түскі тамағыңызды ішіп болғаннан соң 40 минуттан кейін құлпынай жеуіңіз керек. 

5. Құлпынай тісіңізді ағартады. Құлпынайдың құрамындағы. С дәрумені тісті сарғаюдан құтқарады. Оны тұтыну арқылы сіз белгілі бір уақыттан кейін тісіңіздің ағарғанына көзіңіз жетеді. 

6. Көздің көруін жақсартады. Жыл өте келе көзіңіздің көруі де нашарлай түсетіні анық. Ол кезде құлпынайдағы С дәрумені, органикалық қышқылдар, флавоноидтер түрлі көз ауруларына қарсы көмектеседі. Құлпынай жеп сұлулығыңызды сақтаңыз және денсаулығыңызды күтіңіз!

Мақаламыздың соңында қадірлі оқырмандарымызға құлпынай тарихы мен қызықты мәліметтерді ұсынып отырмыз. Әлемдегі ең үлкен құлпынай фермасы – Нью-Йорктің сыртындағы жасанды бақ. Oishii деп аталатын жылыжай кешені 2018 жылы ашылған. Құлпынай өсіруге ғана арналған жасанды бақ 6 874 шаршы метр аумақты алып жатыр. Жаңа жүйеде құрылған кешен осы уақытқа дейін құлпынай өндіру үшін қолданылған бірінші буын технологиясымен салыстырғанда энергияны 60%-ға, ал суды 40%-ға аз пайдаланады. Мұндағы бір ерекшелік, құлпынай бүршік атып, гүл жарған уақытта тозаңдану процесіне кәдімгі бал аралары жіберіледі. Осылайша, құлпынай гүлінің балымен бірге жемісін де өндіру қолға алынып отыр. Жыл бойына жеміс беретін бақтағы технология әлемде әзірге біреу ғана болып тұр. Өнімнің тазалығы сондай – пестицидсіз және жегенде тазалап, жумаса да болады. Нью-Йорктің дәмді құлпынайына қол жеткізудің екі жолы бар: оларды компанияның ресми сайтында немесе NoMad аймағында ашылған үлкен Whole Foods дүкенінен сатып алуға болады екен.