- ВКонтакте
- РћРТвЂВВВВВВВВнокласснРСвЂВВВВВВВВРєРСвЂВВВВВВВВ
- Skype
- Telegram
Күллі түркінің тұмар қаласына айналған Түркістанның Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің төрінде тұрған Тайқазан турасында тағдыршешті оқиғалар көп болған. Тарихтың түрлі көлеңкелі тұстары туралы деректер қайта жарыққа шыға бастаған кезеңнен бастап, Тайқазанның тағдыры жайлы толығырақ біле бастағанымыз анық. Қиын-қыстау заманда, қылышынан қан тамған қатал жүйеге қарамастан Тайқазанның туған отанға қайта оралуы ерен ерліктермен жүзеге асқан болатын. Осы тарихи маңызы бар оқиғаға биыл 34 жыл толуына орай сол кездегі Қожа Ахмет Ясауи музейінің директоры, Түркістан қаласының құрметті азаматы Нұрмахан Назаровтан сұраған едік.
– Аға, киелі қаланың көркі болған кесененің ерекшеліктеріне тоқтала кетсеңіз…
– Ұлы Әмір Темір Ахмет Ясауи мавзолейін салдырғанда жақын-алыстағы халықтың көптеп келуіне жағдай жасады. Әсіресе ыстық күнде келушілер үшін ғимарат ішінен құдық қаздырды, одан су алып қазанға толтыртты. Бөлек шағын бөлмеде қазан-ошақтары болған.
– Тайқазан Ленинградтағы Эрмитажда 54 жыл тұрып, туған отанына оралыпты. Бұл жөнінде үлкен кісілер әбден хабардар. Бірақ, жас ұрпақтардың санасына жаңғыртып сіңіре беру үшін тайқазан тарихынан әңгімелесеңіз.
– 1935 жылы Мәскеуде, Ленинградта Иран өнері туралы халықаралық үлкен жиындар өтті. Осы жиындарға қатысу үшін Орталық Азия халықтарынан жәдігерлер алдырған. Солардың бірі осы Тайқазанымыз. Қазанның уақытша деп алдырғаны туралы жазба мәліметтерде тапқан көрнекті мемлекет қайраткері, өнер жәдігерлерін жинаушы аяулы ағамыз Өзбекәлі Жәнібеков еді. Бірнеше азаматтарды Эрмитажға жіберіп жәдіргердің бар екенін, бүтін тұрғанын білді. Ол кезде Отанымыз – Кеңес одағы. Бір-ақ отанымыз болды. «Жәдігерімізді қайтар» деп, Үкімет басшыларына шығу әдепке жатпайтын еді.
– Сіз Мәскеуде өтіп жатқан халық депутаттарының съезіне телеграмма жібергеніңізді үкіметтік құжаттардан құжаттардан көрдік. Тайқазанның қалай оралғанына қанықтық. Қазанды сонау Ленинградтан алып келуге көмектескендер болды. Бірнеше азаматтарымыз қайта-қайта барып, автокөлікпен әкелді. Бұл шындық. Енді мына құжаттарды да сөйлеткеніңіз ақылдылық шығар…
– Біз де Өзағаңның қамшылауымен 1989 жылдың 6 шілдесі күні Қожа Ахмет Ясауи мавзолейі ұжымының атынан КСРО халық депутаттарының съезіне жеделхат жолдадық. Онда былай делінген: «Мәскеу. Кремль. Халық депутаттарының съезі. КСРО Жоғарғы Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары А.И.Лукьянов жолдасқа. Екі мың жылдық тарихы бар ежелгі Түркістан қаласының еңбекшілері Ленинград Эрмитажындағы Қазанды өзінің нағыз иесіне, Ахмет Ясауи музейіне қайтару туралы Жоғарғы Кеңестен бірнеше рет өтініп сұраған еді. Мәскеу біздің өтінішімізді қанағаттандырады деп сенеміз. Ахмет Ясауи музей-мавзолейінің директоры Н.С.Назаров». Осыған қоса тағы бір жеделхат жолдадық. Оның да мәтінін келтіре кетейік. «Мәскеу. Кремль. Халық депутаттарының съезі. Қазақ КСР депутаттары Н.Назарбаев, О.Сүлейменов, М.Шаханов жолдастарға. Түркістан қаласының еңбекшілері тоқырау және қайта құру жылдарында КСРО Жоғарғы Кеңесіне Ленинград Эрмитажындағы қазанды өзінің нағыз иесі – Ахмет Ясауи музей-мавзолейіне қайтару туралы сан рет өтініш жасаған еді. Осыған ықпал етулеріңізді сұраймыз. Осындай жеделхат А.И.Лукьяновқа жолданды. Ахмет Ясауи музей-мавзолейінің директоры Н.С.Назаров». Сол күні-ақ Жоғарғы Кеңес хатшылығындағы Воропаев деген кісінің атынан жеделхаттарды алдық деген мазмұнда жауап келді. Осыдан дәл жиырма сегіз күн өткенде КСРО Мәдениет министрі В.Г.Захаровтың Тайқазанды Түркістанға қайтару туралы бұйрығы шықты. Одан өзім ұшақпен, бір милиционер қосып, екі жүргізуші отырғызып, «КамАЗ» машинасына тиеп, түрлі өткелектерден өтіп, неше мың шақырым жол жүріп, сонау Ленинградтан Тайқазанды елге алып келуіміз де ұзақ-сонар қызық әңгіме. Сөйтіп, Қазақстанның ең қастерлі ескерткіші, Әзірет Сұлтан кесенесінің бас жәдігері осылайша, 54 жылдан кейін өз еліне, өз ошағына оралды. Сонда Тайқазан көп кешікпей келетін Тәуелсіздігіміздің қарлығаш хабаршысындай болған екен-ау.
– Жоғары-төмен үкіметтік басшылардан құттықтап, қолыңызды қысқан, марапаттағандар болған шығар?
– Ешқайсының аузынан «құтты болсын» деген сөз шықпады. Митингіге Өзбекәлі Жәнібеков жіберген бірер азаматтар құттықтады.
– Аға, Тайқазанды тарихи мекенге қайтарғандағы толғанысыңыз қандай еді?
– Тайқазан оралғанда Түркістан халқының қуанышында шек болмады. Талай митинг, жиындар болды.
Тарих – баян, сыр қылып,
Айтып келем, Тайқазан!
Елу төрт жыл қыдырып,
Қайтып келген Тайқазан!
Әмір Темір кезінде
Сыйға тартқан, Тайқазан.
Таусылмайтын несібе
Ғимарат Тайқазан!
Айт десеңіз, ағайын,
Арқам қызған Тайқазан.
Таңдайына талайдың,
Нәр тамызған Тайқазан!
Пұлға толған кезінде,
Қызып тұрған Тайқазан!
Әкімдердің көзін де,
Қызықтырған Тайқазан!
«Жаудан жылқы айырған»
Қазақ кімнен кем екен?!
«Қайтқан малда қайыр бар»
Енді кірді берекем… – деп қуанғаннан жүрегім жырлап қоя берген. Тайқазанның оралуы арқылы біздің еліміздің ырысы, дәулеті қайта келді. Сонымен бірге, қазақтың бүкіл қасиеті қайтып келген сияқты.
Сұхбаттасқан: Дәурен ТІЛЕУХАН.