Бүгін ақын Аманхан Әлімұлының туған күні. Ұлы тұлғамызды ұлықтау мақсатында ешқандай газет-журнал, әлеуметтік желіде жарияланбаған, Алашорда, «құлагер» ақын Ілияс Жансүгіров хақында сөз болған ексклюзивті сұхбатын назарларыңызға ұсынамыз!
– Аманхан аға, сіз алғаш Ілияс Жансүгіровтың өлеңдерімен қай кезде таныстыңыз?
– Ең алғаш Ілияс Жансүгіровтың шығармаларымен мектепте оқып жүргенде таныстым. Өйткені, Жансүгіровты танымау, таныспау мүмкін емес. Оның үстіне журналист болсам, ақын болсам деген жас үшін бұл ерекшелік. Екінші жағдай мен елдің ішінде өстім, елдің ішінде өскеннен кейін тілдің қадыр қасиетін сезінесің. Міне, мәселеге осы тұрғыдан келгенде Ілияс поэзиясындағы тіл образдылығы ерекше, мен соны жас кезімнен құлағыма сіңіріп өстім. Мысалы менің Есенғали деген досым бар, ол «Құлагер» поэмасын жатқа оқиды, мектепте жүргенінен білетін. Міне, бұл әрбір ақын болам дейтін адамға, жалпы, жазу-сызу өнеріне жақын болам дейтін адамға Ілиястың жақындығын ескерткім келеді, және біз де ұлы ақынның отты жырларымен ерте бастан таныстық дегім келеді. Мысалы оның «Құлагерін», «Күйін», «Күйшісін», «даласын» кім білмейді?! Бәрі біледі. Ал енді есейе келе оның поэзиясындағы ерекшелік не деген сұрақ төңірегінде көп ойландым. Әрине өзім ақын боп қалыптасқаннан соң, үлкен әдебиетпен танысып біліскеннен кейін, Зейнолла Қабдолов сияқты ұлы ұстаздан білім алып, әдебиет теориясын түсінген соң бұл сұрақтың жауабына жақындай түстім. Жансүгіров поэзиясына деген танымым өзгерді. Жансүгіров арқылы тұтастай қазақ әдебиетіне деген көзқарасым басқаша қалыптаса бастады.
– Сіздердің әдебиетке, өнерге жаңадан қадам басып келе жатқан кезіңізде, Алаш Орда әдебиеті ашық оқылмайтын, сол кезде сіздердің қатарларыңызда, аға буындардың ішінде осы шығармаларды тығып оқитындар бар ма еді? Яғни, Әлияс Жансүгіровты Алаш Орда әдебиеті ақталғанша тануға мүмкіндік болды ма?
– Мен Алаш Орда әдебиеті туралы әңгімелерді алғаш рет ұстазым Рымғали Нұрғалиевтен естідім. Ол кісі лекциясынан тыс үзілісте айтатын әңгімелерінің арқауы – Алаш Орда әдебиеті туралы болатын. Ол кезде ҚазҰУ-дің оқу ғимараты қазіргі Т.Жүргенов атындағыда Өнер академаиясының орнында болатын. Оқу ғимаратының жанында облыстық газеттер ілулі тұратын, орысша қазақшасы бәрі бар, біз сол жерге барып газет оқитынбыз. Бір күні бір топ жігіт жолды бойлап келе жатыр едік Рымғали ағай, ақын Есенбай Дүйсенбаев және бір екі-үш адам алдымыздан шыға келді. Біз амандасып, сәлем бердік. Әлгі жерде Рымғали аға: «Аманхан өлең оқышы» деді. Сонан соң Есенбай Дүйсенбаевқа қарады да, «тыңда Аманханды» деді. Мен өлең оқи жөнелдім:
Құрсын бүйткен тіршілік,
Құрсын бүйткен өмір де.
Көкірек мұңға тұншығып,
Кір тертіп кетті ау көңілге.
Бозбала шақ та құрсын,
Құрсын бүйткен жігіттік.
Қысқа шаш қара қыз үшін,
Бәрін де бәрін ұмыттық.
Арманд а қалды аяқта,
Оңға баспай кетті бір ісім.
Ұйықтап кетсем оянбай,
Оятпа өмір құрсын. – деген өлеңді оқыдым. Бәрі тоқтап қалды. Бір кезде Рымғали ағай: «мына өлеңде Мағжанның сарыны бар. Күйіну бар, заманға бір деген көңіл толмашылық бар» деді. Мен іштей «Ее, Мағжанның өлеңдері осы төңіректе болған екен ғой» деп ойладым. Сол күні алғаш рет Мағжан өлеңі туралы Рымғали Нұрғали ағадан естідім. Арада біраз уақыт өткеннен кейін, бірнеше жігіттер бір кафеге бара қалып едік, онда Мұқағали отыр екен, «Әлдиле, өлім, әлдиле…» деп өлең оқыды. Ал біз мұның Мағжанның өлеңі екенін білмедік. Бұл Мұқаңның өмірден өтуіне шамамен бір жыл қалған кез еді. «Мұқаң сондай өлең жазған екен ғой» деп ойладық. Мұны айтып отырған себебім біз аға ақындардан, ғалымдардан Алаш Орда әдебиетін естіп өстік. Зейнолла Қабдоловтың өзі де оңаша қалған кездерде айтып отыратын, бірақ, жария ете алмайтын. Әрине бұл кісілердің поэзиясымен қазіргі поэзияны салыстыруға келмейді.
– Мағжан, Ілияс, Сәкендер ақталып келгенде сол кездегі зиялы қауым, оқырмандар қалай қабылдады?
– Мен Ырымғали ағайдан Мағжан туралы естіген соң, өлеңдерін тауып оқи бастадым. сонда біздің алып бәйтерек поэзиямыздың бір тамырының шабылып қалғанын білдім. Ілияссыз, Мағжансыз, Берниязсыз, Сұлтанмахмұтсыз біздің әдебиетімізді елестету қиын екенін білдім. Бұларды оқығаннан кейін ғана қазақ поэзиясын сезіндім. Мысалы, қазір Бернияз Күлеев туралы көп адам айтпайды, көп жастар білмейді. 24 жасында өзінің сүйген қызы екеуі жаңа жылды қарсы алып, бір-бірін атып өлтірген. Мағжан оны қатты құрметтеген. Қазанда Бергияз қайтас болғанда Мағжан некролог жазды. Бернияз Мағжанның кітабының шығуына ықбал еткен. Сол Бернияздар символизмды қазақ топырағына алып келген, алып келгенде оны өзіміздегі бар нәрсені дамытуға пайдаланды. Алаш Орда әдебиеті біздің сана сезімімізге жаңа бір леп акелді, тілдік жағынан обыразды ойлау жағынан. Жалпы, қазақ поэзиясы қандай болу керек деген сұраққа М. Әуезов Мағжан, Ілияс және Бернияз поэзиясын атайды.
– Сіз жазушыларды да ақындарды да «ұлттық жазушы, ұлттық ақын» деп бөлесіз. Мұның мағынасы неде? Сіздің ойыңыздағы ұлттық ақын деген қандай ұғым, оның алдыңғы қатарына сіз Ілияс Жансүгіровты жатқызасыз, сонда ақынның қандай да бір ерекшелігіне, артықшылығына сүйеніп солай дейсіз?
– Алғаш Мәскеуден келген кезде бір газетке сұхбат бердім, «халық ақыны көп, ұлт ақыны некен саяқ» деген. Оны айтудағы себебім, мысалы орыстарда Пушкинды «национальный поэт» дейді, ұлттық ақын дегені, Некрасовты «народный поэт» дейді, яғни халық ақыны. Лерментовты «гений, великий поэт» дейді. Неге олар Пушкинды ұлт ақыны дейді? Одан кейін де талай мықты ақындар болды, оларды неге ұлт ақыны демейді? Ал Есенинді ұлт ақыны дейді. Енднше осындай үлкен ортадан оқып келгеннен кейін маған ой келді, енді мен де солай бөле бастадым. Бірақ маған ренжушілер табылды. «Бұл қалай? Сонда Мағжан ұлт ақыны емес пе? Басқалар ұлт ақыны емес пе?» деп шабынды. Олардың ойынша қазақша жазғанның бәрі ұлт ақыны болуы керек. Кешіріңіздер, қазақша жазғанның бәрі ұлт жазушысы бола алмайды. Дәл солай қазақша жазған ақындардың бәрі ұлт ақыны бола алмайды. Неге? Советтік кезең орнағаннан кейін жалпы халықтық тіл қалыптаса бастады. Совет одағы бір тілде сөйлейтін, бір мүддедегі ұлт қалыптастыруға құлшынды. Бұрынғы ұлт тілі жалпы халықтық тілге айналды. Яғни орталықтың «социалистік реализм» деген бұрыннан бар ұғымын иіп әкеліп Кеңестер Одағының идеясы мен идеалогиясына айналдырды. Оның басында Луначарский тұрды. Одан кейін, уақыт өте келе жазушылардың бірінші съезі кезінде «социалистік реализм» деп қайтадан өңдеді, оны Советтер Одағы идеологиясының құралына пайдаланды. Совет Одағының мықтылығы Луначарскийді, Горкийді өз құралына айналдырды. Мұның бәрін неге айтып отырмын? Дәл сол кезеңдері біздің қазақ поэзиясы да сол шеңбердің ішіне кірді. Қазақ поэзиясы да, прозасы да социалистік реализді жырлап, әңгіме етті. Ақын-жазушыларымыздың өлеңдері, шығармалары идеологиялық құралға, қаруға айналды, сөйтті де өзінің ұлттық болмысын жоғалта бастады. Оған мысалды көптеп келтіруге болады. Алайда соған қарамай өзінің ұлттық болмысын сақтап қалған – Ілияс Жансүгіров еді. Ал енді ұлттық ақын мен халықтық ақынның айырмашылығы неде? Неге қазақтың барлық ақыны ұлт жазушысы бола алмайды? Мысалы, «Жапырақтар қол соғып тұр» деген тіркес бар, әдемі образ. Жел соққан кезде жапырақтар қол соғылғандай әсер береді. Бірақ бұл қазақы ұғым мен түсініктен өрбіген сөз емес, ұлттық сана сезімге жатпайды. Қазақ ешқашан өзінің қуанышын, басқасын қол соғып жеткізбеген. Тіпті, бөрігін де аспанға атпаған. Абай айтады: «Жапырақтар жамырап тұр» деп, көрдіңіз бе қол соғып тұр демейді, жамырап тұр дейді. Осы екі тіркестің арыймашылығы неде? Жапырақтар қол соғып тұр деген орысшадан аударылған, қазақтың сана-сезіміне келмейтін нәрсе. Ал жапырақтар жамырап тұр деген бұл қазақ ұғымынан туындаған, біздің болмысымызбен біте қайнасқан тіркес. Мысалы қозы, лақтар көгендеулі тұрады да, енесі келе жатқанда жамырайды, сонда жапырақтар жамырайды десек ұлттық ұғымымызға саяды. Жалпы ұлттық ақын-жазушы осындай дүниелерді пайдалану арқылы қалыптасады. Мысалы Жансүгіровтің «Құлагерінде» «Сағынай саптыаяққа сиіп өлген» дейді. Бұл таза қазақы ұғым, Сағынайдың сараңдығын айтып отыр, дәл бұлай өзге ұлт ақыны айта алмайды. Ілияста бұндай өлеңдер өте көп. Әрине қазақша жазған ақындардың бәрінде осындай көріністер болады. Бірақ ол тұтас шығармашылық емес, бірлі-екілі ғана. Ал І.Жансүгіровте тұтастай солай, тіпті фельетондарының өзін алып қараңыз, романдарын алып қараңыз тұтастай ұлттық сана сезімнен өрбіген сөйлемдер мен сөздер, образдар мен теңеулер, сондықтан І.Жансүгіров ұлт ақыны. Оның «Құлагері», «Күй», «күйшісі» таза ұлттық шығарма. Абайдың «Аттың сыны» деген өлеңі бар. Олжас Сүлейменовтың «Арғымақтар» деген өлеңі бар. Енді осы үш өлеңді талдап көрейік, Олжастың өлеңі жақсы өлең, бірақ ол ұлттық өлең емес. Онда экзотика басым. Сырттай таңғалу, тамсану байқалады. Олжас Сүлейменов автор ретінде жылқыны ипподромнан көреді, немесе ауылға демалысқа барғанда көреді. Сондықтан оны экзотикалық жағынан ғана суреттей алады, көзіне үңілмейді. Абай мен Ілияс жылқымен қоянқолтық араласты, оның қадір-қасиетін сезініп жазды, сезіммен жазды. Олжас Сүлейменовтікі біліп жазу. Біліп жазу мен сезініп жазудың арасы жер мен көктей. Олжастарды ккітаби ақындар дейді, бұлар арғымақтар жайлы, киіз үйлер туралы кітаптан оқып алады, кітаптан біледі. Ал Абай мен Ілияс, бертінгі Кеңшіліктер, Жұматайлар, Есенғалилар сол жылқының жалында өсты, құлынның көзіне қарап өсті, сезініп өсті. Айырмашылығы осы.
– Жансүгіровты көптеген әдебиеттанушылар қазақ поэзиясын үлкен биікке, әлемдік деңгейге көтерген ақын деп айтады. Сонда І.Жансүгіров ұлттық құндылықтарды қалай өз өлеңіне сіңіре алды? Қалай биікке көтере білді?
– Бала кезінен сіңіреді. Урбанизация деген ұғым бар, оның біз қалаймыз ба, қаламаймыз ба келеді. Ауыл қалаға айналады, сөйтеді де қазақтың тілдік қорындағы сөздер архаизмге айналып, қолданыстан түсе бастайды. Мысалы мен ауылда жүргенде қазақтың керемет сөздерін, тіркестерін білетінмін, ал кейін қалаға келгенде ол сөздер қолданбайтын болдым. Менің тілдік қорымнан шығып қалды. Ауылда өскен баланың ерекшелігі – ол атасынан, әжесінен қазақ тіліндегі көне сөздерді сіңіріп өседі. Мен қазір бірнеше жас ақындарды білем, Айдын Байыс, Абай Ораз, Қайрат Сейтқазин деген жігіттер бар, тамаша ақындар. Үшеуінің тілі бір біріне ұқсамайды. Абайдың тілі қандай керемет, эпикалық тынысы қандай, ал Айдында лиризм басым, тілдік қор жақсы. Қайратта Жүмекеннен, Абайдан басталған философиялық тыныс байқалады. Міне, үш жас, әр түрлі ағым. Негізі тілдік қор ауылдан бастау алады, елден өреді. Мен өзім «Абай жолын» қайталап оқып тұрамын, Әбіш Кекілбаевті, Асқар Сүлейменовты, Қалихаг Ысқақовты, Тәкен Әлімқұловты, Қабдеш Жұмаділовты ұлт жазушысы деп есептеймін. Бұлардағы тіл, образдылық ұлттық сана сезіммен өріледі. Әдебиетте поэтика, психология деген де ұғым бар, Оның басында Аймауытов тұр. Оны Оралхан Бөкеов жалғастырды. Ал эпикалық кең тынысты ағымның басында Әуезов тұр. Оның Қабдеш Жұмаділов, Әбіш Кекілбаевтар жалғастырды. Сонымен қоса тағы бір үлкен тармақ – ауыл прозасы, ол Бейімбеттен басталады, мұның мұрагерлері Тынымбай Нұрмағамбетов, Мархабат Байғұт. Лирикалық прозаның да орны ерекше, оның Сайын Мұратбеков, Қарауылбек Қазиев сияқты белгілі өкілдері бар. Тағы бір топ интеллектуалды проза. Қалихан Ысқақов, Асқар Сүлейменовтар. Оны дамытқандар Какен Хамзин мен Марат Қабанбай. Елден келген Марат пен Кәкен қалалық менталитеттерді үйлестіріп, сіңістіріп, интеллектуалды проза жасады.
– Қазіргі жастардың аяқ алысына қалай қарайсыз? Оларда ұлттық бояу бар ма? Ұлттық нақыш, ұлттық сана сезім сіңген бе?
– Қазіргі поэзия орындалуы жағынан да, басқа жағынан да дамып кеткен. жалпы поэзия да адамның жасы сияқты, жасың қаншалықты ұлғайған сайын поэзияң да сонщалықты салмақ тарта бстайды. 18 жаста жазған өлеңіңмен 28 жастағы өлеңде айырмашық болады. Егер сенің жасың өсіп, өлеңіңнің жасы өспей қалса, онда ол бойы өспей қалған бала сияқты көрінеді. Яғни дамымай қалды деген мағынада айтып отырмын. Қазақ поэзиясы көп өсіп кетті. Ал оның көп өсіп кетуіне кімдер ықпал етті? Сол Мағжан, Бернияз, Сұлтанмахмұт, Ілиястар ықпал етті, ал олар Абайға қарап өсті. Әр буын сайын поэзия өсіп отырады. Сосын заманына, уақытына бейімделеді. Бір жолы университетте Қабдолов ағаймен кездесу болды, мен «Ақ қайың» деген балладамды оқыдым. Сонда Қабдолов: «Аманхан сен Қасым Аманжоловты оқып өстің, сондықтан нашар өлең жазуға құқығың жоқ деді. Қасымдар сендерді өлеңдерімен иықтарына салып, көтеріп жүреді. Ал сендер одан әлсіз болуға тиісті емессіңдер» деді. Шынымен де алдыңғы буыннан нәр алған кейінгі буын қуатты болуы керек.
Жансүгіровтердің мықтылығы, тың жерге түрен салды. Ол Мәскеу әдебиет институтынан оқып, білім алып келгеннен кейін көп өсіп кетті. Сол кездері белең алған Мағжанның, Бернияздың символиздері Ілиястың өлеңдерін де анық байқалады. Күрсіну, күңірену сарыны басым, бірақ оны қолдан жасалған соцалистік реализм шеңберіне салмаған. Осындай қасиеттерімен олар біздерге, кейінгі ақындарға үлгі болып қалды.
Мен поэзияны да бөліп қараймын. Ұлт ақыны деп тіл жағынан Абайдан бастап Ілияс, Мағжандармен жалғаса Есенғали, Жұматай, Кеңшіліктерге дейін, бұлар – ұлттық бағыт-бағдардағы ағым. Енді эстрадағы ақындар, яғни, сахнада төгілдіртіп өлең оқитындар. Оларға: Төлеужан Ысмайлов, Тоқаш Бердияев, Мұқтар Шахановтарды жатқызуға болады. 1960 жылдары поэзия стадиондарға, сахналарға щықты. Оқырмандардың саны артты, бірақ сапасы әлсіреді. Өйткені ол кезде поэзия құлаққа жұмыс істеді. Уақыт талабын жырлады. Алғаш науқандық мәселелерді қозғап, партиялық тапсырмаларды жырлаған Маяковский мен Демьян Бедный. Оған қазақ ақындары да қосылды. Әрине бірлі-екілі ақындар оған қосылмады.
Орыстарда «тихая поэзия» деген ұғым бар. Өлеңді сахнада емес, оңашада көзбен оқуды, сырласуды айтады. Анығында көзбен оқығанға қарағанда құлақпен естігенде көп нәрсе ат үстілеу сезіледі. Сондықтан «тихая поэзия» мен эстрада поэзиясының арасында өзгешелік бар. «Тихая поэзия» сапалы оқырмандарды дайындады. Ал эстрада поэзиясы тек құлақпен тыңдауды үйретті. Енді үшінші ағым бар. Ол – философиялық поэзия. Мұның басы қазақта Абайдан басталады. Қадыр Мырзалиев, Жүмекен Нәжімеденовтер соның жалғасы. Бұлар сезім мен сананы, ақыл-есті біріктіре білді. Негізі сезу, сезіну, сезім, таңғалу, тамсану поэзиялық категорияға жатады. Ал сана, ақыл, ес бұл философиялық категорияға жатады. Сондықтан мен кейде: «ақындардан данышпан шықпайды» деймін. Сөйтсем біреулер айтады: «Абайды қайтесің» деп. Мен оларға: «Абайдың мықтылығы–сезім мен ойды үндестіре білді, ақылды бір-д.біріне сіңістіре білді. Сондықтан Абайдан данышпан, ұлт ақыны шықты» деп жауап бердім.
– Қазір өлеңге, өнерге өзгеше көзқараспен қарайтын буын өсіп келеді. Әсіресе тәуелсіздіктен кейін. Олар жаңағы сіз айтып отырған ұлттық құндылықтарға, ұлттық поэзия басқалай пайыммен қарайды. Модернизм, постмодернизмнің айтатын уәжіне салатын болсақ, сіз сөз етіп отырған құндылықтар онша қажет болмай да қалады. Осыған келісесіз бе? Жастар поэзияны басқаша жазғысы келеді, басқаша өргісі келеді. Тіпті Жансүгіревты оқымай–ақ өлең жазуға болады деп қарайтын да жастар бар. Жастар поэзиясының артықшылығы мен кемшілігі туралы не айтасыз?
– Жастар ормалық жаңалық іздейді, мазмұннан қол үзеді; мазмұннан жаңалық іздейді, формадан қол үзеді; ойдан жаңалық іздейді, сезімнен қол үзеді; сезімнен жаңалық іздейді ойдан қол үзеді. Яғни, өзара байланыс жоқ, ойланып жазу бар, теорядан өру бар. негізі ақ өлеңнің де өз теориясы бар, өз ішкі сыртқы заңдылығы болады. Құр сөздерді тіркей беру ақ өлең емес. Пушкин «Евгений Оненинде» қара сөзбен жырлағысы келген, бірақ классикалық дүние шықпайтынын білгеннен кейін ұйқаспенен жазған. Мысалы, Блок та ондай кезеңді басынын өткізген, қара сөзбен жырлағысы келген. Бірақ, кейіннен өзінің таланты дәстүрлі классикалық үлгі екенін білген. Ақ өлең жазатын ақындарды әр-әр жерден оқып жүрмін, оның бәрі қара сөзбенен, ұйқассыз, логикаға келмейтін, ыстығы көтерілген баланың сандырағы сияқты, сөйлем, сөз тіркестері ғана. Мен оларды ақын деп есептемеймін. Осыдан екі жыл бұрын жыл қортындысында жасаған баяндамамда ол туралы ойымды ашық айтқанмын. «Ақын үндестік ұлы» деген Блок әулие. Біз сол поэзиямен жариялықты үндестре алмай, өтпелі кезеңнің қоңыраушасы болып кеткен сыңайлымыз. Кемшілігіне келгенде, ешкімге таңбай айтарым, қазыргі қазақ поэзиясынан үш мін көремін. Оның біріншісі совет одағы құрылған кезден басталған жалқы ұлттық поэзиялық-поэтикалық құндылықтарымызға жалпы халықтық, социялистік-коммунистік космополиттік-ниглистік реализмнің шалығы тиген. Оқырманның көркемдік, образдық, саздық талғам талабын бұзатын тіл жұтаңдығы, көркемдік образдық, музыкалық, тілдік қадыр қасиеттен ада публистикалық бағыт бағдарындағы ұстаным болса, екіншісі сана-сезімдегі поэтикалық-поэзиялық хаос және логикалық қарама-қайшылық пен жүйесіздік, шаршаңқы да сусыма сынаптай сырғыған абстракциялық, абсурт, тұманды өлеңдердің тенденцияға айналып бара жатқаны. Үшіншісі, ұйқассыз ақ өлең немесе верлибр деген ұғым-түсінікпен өрген поэзияны жалаң прозаизмге айналдыру. Бұлар кәдімгі шығармашылық дертке айналған. Содан ба екен менің көзімнің жеткені қазақ өлеңінің табиғаты, ұлттық болмыс бітімі, мазмұнының мәні, тілдік бояуы мен образдылығы, көркемдігі, сазы манағы айтқанымыздай жалпы халықтық-соцреалистік агидөлеңге айгалғандығын байқадым.
– Қаламгердің белсенділігі туралы өз ойыңызды айтсаңыз? Өзіңіз білесіз, Алаш Арыстары тұтасымен атылып кетті, көзқарасы үшін, ұлтты ағартамын дегені үшін, ұлтқа қызмет етемін дегені үшін сотталып, қуғынға ұшырады. Қазір бізде саяси өзгерістер өте көп. Өзіңіз білетіндей көптеген әлеуметтік қоғамдық маселелер болып жатыр. Осы кездегі қаламгерлердің белсенділігі қандай?
– Менің ақын – жазушының белсенділігі туралы түсінігім мүлдем бөлек. Өлең қару емес, кез келгенге сілтей беретін, құрал да емес кез келген жерге пайдалана беретін. Әр жанрдың өз қызметі бар. Кешегі Арыста болған жағдай туралы, немесе Теңізде болған жағдай туралы өлең жазу керек пе? Біреулер жазатын шығар, бірақ мен жаза алмаймын, мақала жазам. Неге? Ода не пайда екенін, не зиян екенін айтуым керек. Мұндай оқиғалар публицистика тақырыбы, өлеңнің тақырыбы емес, поэзяның міндеті емес. Жеңіл-желпі өлеңмен елді алдауға, жеңіл желпі сөз айта салып халықты жұбатуға болады, бірақ онда не мән, не мағына болсын?! Сондықтан ақын жазушыға «неге өлең жаза салмады, неге шығарма жаза салмады» деу қиянат. Менің «Өткіздің жүзі» деген кітабым бар, сонда жерді сату, сатпау туралы жазған мақалам бар, мұндай өзекті тақырыптар екі-үш шумақ өлеңнің тақырыбы емес, одан да оған байланысты мақала жазып зерттеп-зерделеп барлығын ашу керек. Мұның бәрі публицистиканың жүгі. Біз кейде публицистикалық жанрдың міндетін поэтикалық жанрға артып, зорланып бірдеңелер жазып, қалай болса да уақытқа үн қатып, оқырманға жағудың қамын жасаймыз. Ал мен науқандық істерді өлеңмен жазып жағымпазданғым келмейді, оданда сол оқиғаның қыр сырын ашатын, терең жеткізетін, әлеументтік-саяси орнын ашатын мақала жазғанда жөн еөремін. Қазіргі қауып, қазақ поэзиясында бүгінде өлеңді, жалпы поэзияны құрал, тіпті, қару ретінде пайдалану дерті асқынып барады. Оның көрінін де жиі көріп жүрміз. Қарадүрсіндік пен қарабайырлық. Өлең ретінде тумай, кәсіпкерлік, кәсібилікпен жазылған нәрсе солай болады. Оданы поэмамен жаңылыстырып, жанр құндылығын түсірушіліксодан етек алады. Мен содан қорқамын. Қорыққасын айтамын.
– Сізше билікке, әлдебір шенді шекпенділерге жағымпазданғысы келіп тұратын әдеби интеллигенция қалыптасып келе жатқан жоқ па?
– Жоқ, журналистер ақ қараны айтып жүр. Тұтастай көпке топырақ шашуға келмес. Бізде бір қалыптасқан жағдай бар, мемлекеттік газеттер айтпайды, жазбайды дейді, оны тауелді журналист айта алмайды, тәуелсіз журналист айтады дейді. Журналист тауелді-тәуелсіз деп болінбейді, азамат па, азамат емес пе деп бөлінеді. Ол азамат болса елдің жағдайын айтады. Кез келгкен журналист өзін азамат санаса ол жазады. Мәселені жеткізудің мәдениеті болады, жазу мәдениеті сияқты. Салып ұрып жамандау, салып ұрып мақтаудың керегі жоқ. Бұл жерде талдап-талқылау арқылы жеткізуге болады. Журналистер айтпады деу бекер сөз. Ақын-жазушы әрине белсенді болуы керек, «әлемге түскен жарық ақынның жүрегінен өтеді дейді». Ақын-жазушыны кез келген нәрсе немқұрайды қалдырмауы керек. Жарасқан Әбдірашевтың «Кірісу керек» деген керемет өлеңі бар, мен қоғамнан өзін бөліп қарайтын ақынды ақын деп есептемеймін, халыққа келген трагедия алдымен ақынның жүрегінен өтуі керек. Ал, бірақ оны қалай жеткізеді, қалай тудырады, қалай жазады деген басқа әңгіме. Қандай формада, қандай мазмұнда, қандай сезімде, қандай ойда және қаншалықты ашып жеткізеді, мәселе сонда. Ал ақын неге қоғамдық мәселелер туралы өлең жазбайды деу буынсыз жерге пышақ ұру. Мен кез келген ел-жұрттың басына түскен трагедияға жаным ауырады. Бірақ өлең тумауы мүмкін. Өлеңнің техникасын меңгеріп алған адам ол жайлы неше өлең жаз десеңде жаза алады. Менің олай істегім келмейді.
Сұқбаттасқан : Нұрсәуле Толқын